داهاتووی دانیشتووانی زۆنگاوه‌كانی به‌سڕه لێڵه
په‌یامنێرێك بینیوویه‌تی خه‌ڵكی زۆنگاوه‌كان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی شێوازی دێرینی گوزه‌رانیان، له ناڕه‌حه‌تیدان.
Friday, 5 June, 2009
داهاتووی دانیشتووانی زۆنگاوه‌كانی به‌سڕه لێڵه
په‌یامنێرێك بینیوویه‌تی خه‌ڵكی زۆنگاوه‌كان بۆ زیندووكردنه‌وه‌ی شێوازی دێرینی گوزه‌رانیان، له ناڕه‌حه‌تیدان.
Friday, 5 June, 2009
یه‌كێكیان كه بینی ئێمه جل و به‌رگی شارستانمان پۆشیبوو وای زانی ئێمه به‌رپرسی حكومه‌تین و هاواری كرد، "ره‌حمه‌تی خودا له گیانی دایك و باوكتان بێت بۆ به‌ردانی ئاوه‌كه!"
عه‌ره‌به‌كانی زۆنگاوه‌كانی باشووری عێراق خه‌ریكن شێوازێكی دێرینی ژیان ببوژێننه‌وه كه به‌هۆی وشككردنی ئه‌و زه‌لكاوانه‌ی پێشتر پشتیان پێده‌به‌ستن، دیار نه‌مابوو. تا به‌م دواییانه‌ش، شتێكی وه‌ها له ئاردا نه‌بوو تا به‌هۆیه‌وه ئه‌و خه‌ڵكه سوپاسی حكومه‌ت بكه‌ن.
هه‌وارگای ئه‌م خه‌ڵكه رۆژگارێك گه‌وره‌ترین زۆنگاوی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بووه، رووبه‌ره‌كه‌ی دوو هێنده‌ی رووبه‌ری فلۆریدا ئێڤه‌رگلێیدز بووه‌و خه‌ڵكه‌كه‌ی پێیان وایه شوێنی به‌هه‌شتی عه‌ده‌نی ئه‌فسانه‌ییه.
له ماوه‌ی ٤٠ ساڵی رابردوودا ئه‌م زۆنگاوانه روویان له كه‌می كردووه، جارێكیان به رێژه‌ی ٩٥ له سه‌دا. ئه‌م ناوچه‌یه به‌هۆی ئاوو نه‌وته‌وه قۆستراوه‌ته‌وه‌و به‌هۆی شه‌ڕیشه‌وه له ژيان داماڵراوه، به‌تایبه‌تی له‌سه‌رده‌می سه‌دام حوسێندا كه له‌تۆڵه‌ی راپه‌ڕینێكی شیعه‌كان له سه‌ره‌تای ١٩٩٠ه‌كاندا زه‌لكاوه‌كانی وشك كرد.
هه‌وارگاكانیان كاول بوون، نزیكه‌ی سێ به‌شی خه‌ڵكه‌كه‌ی كه ٤٠٠،٠٠٠ كه‌س ده‌بوون به‌ره‌و گه‌ڕه‌كه په‌ڕپووته‌كانی شاره‌كانی باشووری عێراق كۆچیان كرد.
دوای رووخانی سه‌دام له ٢٠٠٣دا، ئه‌و به‌ست و به‌نداوانه‌ی له‌سه‌ر سه‌رچاوه‌ی زۆنگاوه‌كان دروستی كردبوون تێكدران. به‌ڵام به‌سه‌رپه‌رشتی سه‌ركرده نوێیه‌كانی عێراق، دووباره ئاو به‌ردرایه‌وه سه‌ر زۆنگاوه‌كان.
هه‌زاران عه‌ره‌بی زۆنگاوه‌كان گه‌ڕانه‌وه سه‌ر ماڵ و حاڵی خۆیان، هه‌وڵیان دا شێوازی دێرينی ژیانی خۆیان ببوژێننه‌وه هه‌روه‌ك بڵێی ئه‌و ده‌یان ساڵه‌ی پشێوی ته‌نها پچڕانێكی كاتی بوو.
هه‌ندێ مێژوونووس پێیان وایه عه‌ره‌به‌كانی زۆنگاوه‌كان نه‌وه‌ی شارستانییه‌تی سۆمه‌ریی دێرینن. ئه‌م خه‌ڵكه هه‌زاران ساڵه بژێوی ژیانیان به‌نده به راوه ماسی و به‌خێوكردنی گامێش له ده‌لتا چڕوپڕه‌كانی روباره‌كانی دیجله‌و فوڕات.
په‌یمانگای رۆژنامه‌وانیی جه‌نگ و ئاشتی له سه‌ردانێكی به‌م دواییانه‌ی بۆ زۆنگاوه‌كان بۆی ده‌ركه‌وتووه كه خه‌ڵكه‌كه‌ی له ناڕه‌حه‌تیدان بۆ بوژاندنه‌وه‌ی ژینگه‌یه‌ك كه چاكبوونه رێژه‌ییه‌كه‌ی له‌وانه‌یه به‌ئاسانی پێچه‌وانه ببێته‌وه.
ناوچه‌ی زۆنگاوه‌كان به دووری ٥٠ كیلۆمه‌تر له باكووری به‌سڕه‌وه ده‌ست پێده‌كات. ئه‌و رێگایه‌ی به‌ره‌و زۆنگاوه‌كان ده‌چێت له لای رۆژهه‌ڵاتییه‌وه چه‌ندین گاگه‌ل هه‌ن و له له‌وه‌ڕگا به‌پیته‌كاندا ده‌له‌وه‌ڕێن، له رۆژئاواشیه‌وه بیابانێكی گه‌وره هه‌یه كه چه‌ندین خانووی كاولبووی تێدایه. هیچ نیشانه‌یه‌كی ده‌وڵه‌تی عێراق بوونی نییه - قوتابخانه‌و بنكه‌ی پۆلیس و مزگه‌وت له ناوچه‌كه‌دا نین.
عه‌لی جاسم به‌تات، خه‌ڵكی زۆنگاوه‌كانه، ده‌ڵێت ئه‌و رێگایه له‌دوای ٢٠٠٣ ه‌وه له‌سه‌ر به‌ستێك كه حكومه‌تی سه‌دام دروستكی كردبوو دروست كراوه. "ئه‌و به‌سته ئاوی له زه‌لكاوه‌كه بڕی و وشكی كرد، ئێمه‌ش ناچاربووین بڕۆین،" به‌تات وتی.
به‌تات له سه‌رتای چله‌كانی ته‌مه‌نیه‌تی، به‌ڵام جوڵه هێواشه‌كانی و ره‌نگ زه‌ردییه‌كه‌ی گه‌وره‌تر ده‌ری ده‌خه‌ن. به‌تات ئاماژه‌ی بۆ چه‌ند گردۆڵكه‌یه‌كی لم و كوخی رووخاو كردو وتی، "ئه‌مانه گوندی گه‌شه‌كردوو بوون به‌ر له راپه‌ڕینه‌كه... ته‌نها چه‌ند سه‌د كه‌سێك گه‌ڕاونه‌ته‌وه له‌وه‌ته‌ی ئاوه‌كه به‌ردراوه‌ته‌وه."
به‌تات سۆزی ئه‌جۆڵا له كاتی ژماردنی ناوی ئه‌و خێڵانه‌ی رۆژگارێك له ناوچه‌كه‌دا ژیاون – ساده، حه‌مادنه، شه‌غانبه، ئالبو بوخیت و خودی خێڵه‌كه‌ی خۆشی، به‌تات.
كاتێك رێگاكه‌مان به‌جێ هێشت، سواری به‌له‌مێك بووین كه به ماتۆڕ كاری ده‌كردو چووینه قوڵایی زه‌لكاوه‌كه‌وه كه تا ماوه‌یه‌ك پێش ئێستا بیابان بوو. له ته‌نكاوه‌كاندا، پاشماوه‌ی شه‌ڕه‌كانی سه‌داممان بینی.
قامیشی ره‌شهه‌ڵگه‌ڕاو له‌ژێرمانه‌وه ره‌ت ئه‌بوو. به گوته‌ی به‌تات، ئه‌و سه‌وزاییه به فه‌رمانی عه‌لی حه‌سه‌ن مه‌جید، ناسراو به عه‌لی كیمیایی، گڕی تێبه‌ردرابوو.
عه‌لی كیمیایی سه‌رپه‌رشتی دامركاندنه‌وه‌ی راپه‌ڕینێكی شیعه‌كانی كرد كه دوای دۆڕاندنی سه‌دام له جه‌نگی یه‌كه‌می كه‌نداو سه‌ری هه‌ڵدا. یاخیبوانی شیعه‌و هه‌ڵاتووانی خزمه‌تی سه‌ربازی په‌نایان برده به‌ر دارستانه چڕوپڕه‌كانی قامیشه‌كانی زۆنگاوه‌كان. ده‌ڵێن هه‌لیكۆپته‌ره‌كان بۆمبی ناپاڵمیان به‌كارهێناوه بۆ پاككردنه‌وه‌ی ناوچه‌كه.
كاتێك زیاتر چووینه قوڵاییه‌كه‌وه، به‌له‌مه‌كه‌مان له تۆپه‌ڵێكی ئاسنینی گه‌وره‌و نیچمه نوقومبوو نزیك بوویه‌وه - تانكێكی T-72ی دروستكراوی روسیا بوو. لووله‌ی تانكه‌كه ئاوه‌كه‌ی هه‌ڵ لووشی و شه‌پۆلی بچووكیش به‌هێواشی ئه‌یانكێشا به لایه‌كانی و سووتووی جه‌نگیان رائه‌ماڵی. "فڕۆكه‌ی ئینگلیزی له ساڵی ١٩٩١دا ئه‌م تانكه‌یان تێك شكاند،" به‌تات وتی. "ئه‌و كاته ئه‌م زه‌لكاوه هێنده وشك بوو كه وه‌ك گۆڕه‌پانی جه‌نگ بۆ ئه‌م ئامێرانه به‌كار ئه‌هات."
زۆرێك له گوندنشیانی باشووری عێراق ئێستاش هه‌موو كه‌سێكی پێست سپی به"ئینگریزی" داده‌نێن، ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌رده‌می حوكمڕانییه‌تی كۆلۆنیاڵی به‌ریتانی.
به ته‌نیشت به‌له‌مێكه‌وه ره‌ت بووین و دوو ژنی گه‌نج كه پێستیان به‌هۆی خۆره‌وه ره‌ش هه‌ڵگه‌ڕابوو به‌تینه‌وه سه‌وڵیان لێ ئه‌دا. به‌له‌مه‌كه پڕكرابوو له به‌ستووی گژوگیای سه‌وز تا وه‌ك ئالیك له شارۆچكه‌یه‌كی نزیكدا بفرۆشرێن.
"ئێستا ئه‌م گژوگیایه تاكه سه‌رچاوه‌ی بژێوی ژیانمانه،" غانم غازی، كه به‌له‌مه‌وانه‌كه‌مان بوو وتی. "چیتر ناتوانین لێره كشتوكاڵ بكه‌ین یان ماسی راوبكه‌ین چونكه ئاوه‌كه رێگا به‌وه نادات. ئاوه‌كه بێ پیته."
شاره‌زایان ده‌ڵێن ئه‌و روبارانه‌ی سه‌رچاوه‌ی زۆنگاوه‌كانن ئێستا هێنده سوێرو پیسن كه به‌كه‌ڵكی ژیان نایه‌ن.
به بڕوای به‌تات، ئه‌و ئاوه كه "به‌كه‌ڵكی خواردنه‌وه نایه‌ت" نیشانه‌ی سه‌رنه‌كه‌وتنی به‌رپرسانه له گه‌ڕاندنه‌وه‌ی عه‌ره‌به‌كانی زۆنگاوه‌كان بۆ دۆخی جارانیان. وه‌ك باوكی ١٣ منداڵ، به‌تات ده‌ڵێت رێگاوبانی باشترو ته‌زووی كاره‌باو خزمه‌تگوزاریی په‌روه‌رده‌یی و ته‌ندروستی و ئاوی پاكی ده‌وێت.
به‌تات به توڕه‌ییه‌وه هاواری كرد، "ئاو سه‌رچاوه‌ی گشت نه‌هامه‌تییه‌كانمانه".
"تانكه‌ره‌كانی ئاو ناگه‌ن به ئێمه، كاره‌بامان نییه. گه‌نجه‌كانمان به‌هۆی هه‌ژارییه‌وه بی هیوا بوون و منداڵه‌كانمان وه‌ك دڕنده گه‌وره ده‌بن بێ ئه‌وه‌ی بچنه قوتابخانه."
عه‌ره‌به‌كانی زۆنگاوه‌كان ده‌ڵێن هه‌رگیز له‌به‌رامبه‌ر له‌ده‌ستدانی ئاژه‌ڵه‌كانیان كاتێك هه‌ڵاتوون قه‌ره‌بوو نه‌كراونه‌ته‌وه‌و له‌لایه‌ن حكومه‌تیشه‌وه یارمه‌تی نه‌دراون كاتێك گه‌ڕاونه‌ته‌وه.
ئاشور شاغانبی، پیاوێكی درێژه‌و رووخساری وه‌ك هه‌ر دانیشتووه‌كی زۆنگاوه‌كان ره‌شه‌و كاریگه‌ری ئاووهه‌وای به‌سه‌ره‌وه دیاره، باسی ئه‌وه ده‌كات چۆن عه‌لی كیمیایی فه‌رمانی دا هه‌واره‌كه‌یان كاول بكه‌ن.
"ته‌نها خۆمان پێ رزگار كرا. به‌حاڵ توانیمان منداڵه‌كانمان و جله‌كانیان رزگار بكه‌ین،" شاغانبی وتی. ناوبراو ده‌ڵێت له‌وه‌تی گه‌ڕاوه‌ته‌وه زۆنگاوه‌كان چه‌ند گروپێكی مرۆیی سه‌ردانی ناوچه‌كه‌یان كردووه به‌ڵام تا ئێستا سه‌باره‌ت به‌و به‌ڵێنانه‌ی كه داویانه بۆ دروستكردنی خانوو هیچ شتێك له ئارادانییه.
ئه‌و وێنانه‌ی له‌ڕێی مانگه ده‌ستكرده‌كانه‌وه له ٢٠٠٦دا گیراون، واته سێ ساڵ دوای لادانی سه‌دام، پیشانیان دابوو كه زۆنگاوه‌كان تا بڕی ٧٠ له سه‌دای قه‌باره‌كانیان به‌به‌راورد به سه‌ره‌تای سالى ١٩٧٠، پێش ئه‌وه‌ی پڕۆژه سه‌ره‌كییه‌كانی وشكردنیان ده‌ست پێبكات، زیادیان كردبوویه‌وه.
له ٢٠٠٩دا، به‌رپرسانی ژینگه رایانگه‌یاند زۆنگاوه‌كان دووباره خه‌ریكن كه‌م ده‌كه‌ن و ئێستا ته‌نها ٣٠ له سه‌دای رووبه‌ری ساڵانی ١٩٧٠كان داده‌پۆشن. ئه‌و به‌نداوانه‌ی كه دروستكرداون له عێراق و سوریا و ئێران توركیا له‌سه‌ر ئه‌و رووبارانه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی زۆنگاوه‌كانن به‌هۆكاری كه‌مبوونه‌وه‌ی قه‌باره‌ی ئاوه‌كه داده‌نرێن. ووشكه‌ساڵییه‌كی درێژخایه‌نیش له‌عێراق ره‌وشه‌كه‌ی خراپتر كردووه.
به گوته‌ی عه‌لا به‌دران، سه‌رۆكی یه‌كێتیی ئه‌ندازیارانی كشتوكاڵی له به‌سڕه، زۆنگاوه‌كان زیاتر وشك ده‌كه‌ن و به‌مه‌ش ئه‌و چاكبوونه‌وه‌ی به‌خۆیانه‌وه دیبوو له‌بارده‌چێت. "رێژه‌ی سوێری روو له‌زیادبوون ده‌بێت،" به‌دران وتی. "خوێ، هه‌ر كه چوو به ناخی زه‌ویدا، زۆر زه‌حمه‌ته لابدرێت."
به‌له‌مه‌كه‌مان به‌ره‌وپێش ده‌چوو، به‌لای كێڵگه‌كانی قامیش و زه‌لدا ره‌ت ئه‌بوو و له‌و شوێنانه‌دا پیاوان و ژنانی هه‌مان عه‌شیره‌ت خه‌ریك بوون ئالیكیان ئه‌دووریه‌وه. كچێكی ساوا، كه ته‌مه‌نی له سێ ساڵ زیاتر نه‌بوو و قژی زه‌رد و بژو دانه‌هێنراوبوو، به‌ته‌نها دانیشتبوو له‌ناو به‌له‌مێكدا كه تۆزێك له‌ولاوه‌ی گه‌نجه‌كانه‌وه به‌سترابوویه‌وه.
كاتێك به‌لایدا ره‌ت بووین، به‌تات به‌سه‌رپێییه‌وه وتی، "ئه‌گه‌ر بشخنكێت كێشه نییه - ده‌توانین خێرا قه‌ره‌بووی بكه‌ینه‌وه. ئێمه وه‌ك پشیله زاوزێ ده‌كه‌ین. ده‌بینی، ده‌بێت ئێمه خۆمان بگێڕینه‌وه سه‌ر بارودۆخی جاران – ناتوانین چاوه‌ڕێی یارمه‌تییه‌ك بكه‌ین كه له‌وانه‌یه هه‌رگیز نه‌یه‌ته دی."
