تهران، بدبین به آینده‌ پاک‌تر

نفس تهران که در سراسر دو ماه گذشته از غلبه توده‌های آلوده هوا به شماره افتاده بود چند روزی است که بهتر در می‌آید. تهرانی‌ها امیدوارند که تا پایان سال دوباره صدای دسته کلاغ‌ها را که به خاطر آلودگی از شهر فرار کرده بودند بشنوند.

امسال آلودگی هوا شدیدتر از سال‌های گذشته بود. پدیده وارونگی هوا که فصل‌های سرد سال گریبان این شهر را می‌گیرد امسال با خشکسالی و بی‌بارانی تشدید شد و هوای آلوده تهران در حصار کوه‌های پایتخت ساکن ماند. دو بار مدارس و اداره‌ها تعطیل شدند و حتی بازی‌های لیگ فوتبال که قرار بود در پایتخت برگزار شود، لغو شد.

طبق آمار اورژانس ایران آلودگی امسال هوای شهر تهران به طور میانگین افزایش ۲۰ تا ۳۰درصدی بیماران قلبی و تنفسی را همراه داشت. تنها در بین روزهای ۱۹ تا ۲۵ آذر میزان مرگ و میر ناشی از ایست قلبی در میان شهروندان تهرانی ۸۹ مورد گزارش شد.

اما معلوم نیست آمار دقیق کشته‌شدگان امسال آلودگی هوای تهران علنی شود. کاظم ندافی رییس مرکز سلامت محيط و کار وزارت بهداشت، آمار مرگ و میر سال گذشته را ۳۶۴۱ نفر اعلام کرده بود. اما بسیاری رقم واقعی را بیش‌تر از این‌ها می‌دانند. فتح‌الله امي، مجري سابق طرح جامع كاهش آلودگي هواي تهران آمار مرگ ناشی از تنها دو ماده آلاینده اکسید نیترات (NOX) و ذرات معلق (PM10) را در سال ۲۰۰۵ میلادی، ۹۹۰۰ نفر اعلام کرده بود. این در حالی است که آمار مرگ و میر دیگر آلاینده‌ها نظیر منوکسید کربن، ازون و دی‌اکسید گوگرد اعلام نشده بود. وزارت بهداشت ایران هر سال مطالعات دقيقي را درباره اثرات آلودگي هوا بر سلامت مردم انجام مي‌‌دهد و حتی مرگ ناشی از انواع آلودگی‌ها به تفکیک طبقه‌بندی می‌کند اما این آمار چنان چه حسینعلی شهریاری رئیس کمیسیون بهداشت مجلس نیز اذعان کرده محرمانه تلقی می‌شود.

اما بعضی آمار محرمانه نیست. مثلا دکتر اکبر کوشانفر، استاد دانشکده پزشکی دانشگاه شهید بهشتی تهران در همایش سالانه انجمن پزشکان کودکان ایران اعلام کرد طبق تحقیقات وزارت بهداشت و سازمان محیط زیست، هر دقیقه تنفس در تهران برابر با کشیدن ۹ نخ سیگار است. او همچنین افزود: افرادی که در تهران زندگی می‌کنند به طور متوسط پنج سال از طول عمرشان کاسته می‌شود.

يوسف رشيدي، مديرعامل شرکت کنترل کيفيت هوا می‌گوید که خسارت ناشی از آلودگی هوا در سال ۲۰۰۹ در کلانشهرهای ایران حدود ۱۰ میلیارد دلار بوده که یک سوم این رقم متعلق به شهر تهران است. ده سال پیش دولت طرح جامع کاهش آلودگی هوا را تصویب کرد، اما دقیقا امسال که سال پایانی این طرح بوده تهران بدترین وضعیت آلودگی را داشت. امیدوار رضایی، عضو هیات رئیسه مجلس اعلام کرده که طبق بررسی‌های اخیر مجلس، دستگاه‌های دولتی دست‌اندرکار کاهش آلودگی هوا کوتاهی داشته‌اند. یاسر انصاری، دبیر کل یک ان.جی.او زیست‌محیطی می‌گوید: برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران در خوشبینانه‌ترین حالت به ۳۰ درصد اهداف خود هم نرسیده است. سازمان او به همین دلیل از دولت تحت عنوان تضییع حقوق عمومی شکایت کرده است. حتی حسن بیادی، نایب رئیس شورای شهر تهران نیز از دادستان کل کشور خواسته تا به عنوان مدعی‌العموم نهادهای دولتی را به خاطر کم‌کاری محاکمه کند.

البته دولت هم کم نیاورده است. مرتضی تمدن، استاندار تهران وعده داده بود که تا پایان آذرماه در نشستی خبری متخلفان در طرح کاهش آلودگی هوای تهران را معرفی کند. اتفاقی که هنوز نیافتاده است.

شناسایی عوامل آلودگی پایتخت به اندازه مقصران آن سخت نیست. به غیر از محمد رویانیان، رئیس ستاد مدیریت حمل و نقل و سوخت دولت که در یک اظهار نظر عجیب بخاری‌ها و آبگرم‌گن‌های گازی را عامل آلودگی هوای تهران دانست، همه بر این اتفاق هستند که بیش از ۸۰ درصد آلودگی ناشی از تردد خودروهاست. باقی‌مانده هم سهم حدود ۸۰ هزار واحد صنعتی اطراف شهر تهران است.

مشکل اینجاست که هر طرحی که برای کاهش آلودگی تهران ریخته شده یا اجرا نشده و یا در اجرا موفق نبوده است. مثلا قرار بوده صنایع از شرق تهران که در مسير باد قرار دارد، خارج شوند اما این طرح هنوز اجرا نشده است.

تا حالا باید هفت خط پیش‌بینی شده برای متروی تهران توسعه یافته بودند اما چنین اتفاقی هم نیافتاده است و در شهری که هم اکنون نیازمند ۱۹ میلیون سفر درون شهری است، فقط دو خط مترو با حداکثر توانایی جابجایی دو میلیون مسافر وجود دارد. دولت آقای احمدی‌نژاد که اختلافات سیاسی با شهردار تهران و همچنین مدیرعامل مترو دارد بودجه مصوب مجلس برای توسعه مترو را نمی‌پردازد. وضعیت بقیه وسایل حمل و نقل عمومی هم چندان تعریفی ندارد. ۷۵۰۰ دستگاه اتوبوس و ۹۵ هزار دستگاه تاکسی تهران سهم کمی در جابجایی شهری دارند.

نتیجه این می‌شود که در شهری که حداکثر ظرفیت ۷۵۰هزار خودرو را دارد هم اکنون ۳/۵ تا چهار میلیون خودرو و تردد می‌کنند و البته روزانه هم ۱۲۰۰ تا دوهزار خودروی تازه به آن اضافه می‌شوند. هم‌چنین تهران حدود ۲/۵ تا سه میلیون موتورسیکلت را نیز در خود جای داده است.

نوک پیکان اتهام متوجه دو کمپانی بزرگ خودروسازی ایران است که خودروهای آلاینده تولید و به بازار روانه می‌کنند. قرار بود از ابتدای سال ۱۳۸۷ خودرو‌های تولید شده دارای استاندارد یورو۳ باشند اما خودروها هنوز با استاندارد قدیمی یورو۱ تولید می‌شوند که درصد آلایندگی هوای آن بالاست. مدیران کارخانه های خودروسازی می‌گویند تا وزارت نفت بنزین مناسب استاندارد یورو۳ به بازار عرضه نکند آن‌ها نمی‌توانند استاندارد احتراق خودروها را تغییر دهند. گفته می‌شود در ترافیک تهران روزانه به طور میانگین ۱۵ میلیون لیتر بنزین سوزانده می‌شود.

اما با وجود همین استاندارد قدیمی هم کمپانی‌های خودروسازی داخلی می‌توانستند کارهایی برای کاهش آلودگی انجام دهند. یکی از این کارها نصب کنیستر بر روی خودروها بود. تا سال ۱۳۸۲ این قطعه روی خودروها نصب بود اما از آن سال خودروسازان تصمیم گرفتند تا برای دستیابی به سود بیش‌تر این قطعه ۲۵۰ دلاری را حذف کنند. حذف این قطعه موجب مي‌شود تا بخار بنزين از طريق شيلنگ نصب شده در هوا پراكنده و موجب آلودگي بيش از حد هوا شود. گفته می‌شود با فشار راهنمايي و رانندگي دوباره از تيرماه امسال كنيستر به خودروهاي توليد داخل اضافه شد.

طبق قانون از سال ۲۰۰۵، رانندگی با وسیله نقلیه فاقد برگه معاینه فنی معتبر ممنوع است. اما تهرانی‌ها از این کار فراری هستند و بر اساس آمارها ۷۰ درصد خودروهای آلاینده در این شهر معاینه فنی نشده‌اند. بماند که تهران حداقل نیازمند راه‌اندازی ۵۰ خط مكانیزه معاینه فنی است تا امکان عملی چنین کاری فراهم شود.

بسیاری از وسایل نقلیه ایران - چیزی در حدود ۶ میلیون در کشور - فرسوده هستند. قرار بود تا پایان سال ۱۳۸۸ همه خودروهای فرسوده از رده خارج شوند اما حالا گفته می‌شود که در خوش‌بینانه‌ترین حالت چیزی حدود ۳۵ درصد از این طرح عملی شده است. خیابان‌های تهران هنوز در تسلط پیکان - خودرو ساخت داخل که تولید آن در سال ۲۰۰۵ متوقف شد - است که اتفاقا آلاینده‌ترین خودرو شناخته می‌شود.

نتیجه معطل ماندن طرح‌های گوناگونی که با کاهش آلودگی هوای تهران مرتبط هستند این شده که دولت هربار اقدامات عاجلی را در دستور کار قرار می‌دهد. چند روز را تعطیل اعلام می‌کند، ساعات کار مدارس و ادارت را کاهش می‌دهد، محدوده‌های ترافیکی شهر را افزایش می‌دهد و تردد خودروها در روزهای هفته منوط به شماره‌های زوج و فردشان می‌شود. امسال علاوه بر این‌ها دولت در چند نوبت هم شهر را آبپاشی هوایی کرد. اقدامی که اسمش بیش‌تر از اثرش بزرگ جلوه کرد. اخیرا دولت اعلام کرده که قصد طراحي و ساخت دستگاه‌هاي تهويه هوا براي ۱۰۰ نقطه شهر را دارد.

در کنار دعوای بین دستگاه‌های اجرایی که هر یک مسئولیت کم‌کاری خود را بر عهده دیگر می‌اندازند، مشکل فرهنگی بزرگ‌تری وجود دارد که موجب سیاهی آسمان تهران شده است. حسن بیادی، نایب رئیس شورای شهر تهران می‌گوید: "ما هنوز نتوانسته‌ایم فرهنگ خرد جمعی و فرهنگ مدیریت یک‌پارچه را جا بیندازیم. هر سازمان و مدیریتی تمایل دارد که به تنهایی کارش را انجام بدهد،" و بعد پیش‌بینی می‌کند: "متاسفانه تا زمانی که این مدیریت ایجاد نشود، شاهد بروز مشکلاتی سخت‌تر و پیچیده‌تر نیزخواهیم بود."