مصائب خودکفایی بنزین در ایران

دولت ایران پنج ماه است که می‌گوید در تولید بنزین به خودکفایی رسیده و از واردات آن بی نیاز شده است. در تازه‌ترین تحول در این باره، نه تنها وزیر نفت ایران بلکه رهبر جمهوری اسلامی نیز بر "پایان وابستگی به بنزین وارداتی" صحه گذاشت.

آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی که در سال‌های اخیر همه اقدامات اقتصادی و سیاسی دولت محمود احمدی‌نژاد را تایید كرده در نماز جمعه هفته قبل تهران (۴ فوریه) گفت براساس گزارش‌هایی که به او می‌دهند ایران تا سالگرد جشن‌های پیروزی انقلاب اسلامی (۱۱ فوریه) "به طور کامل از واردات بنزین بی‌نیاز می‌شود."

همزمان با آغاز بحث‌هایی درباره تشدید تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه‌های اتمی ایران، یکی از گزینه‌های مهم که درباره اهمیتش بحث می‌شود قطع کامل صادرات بنزین به ایران بوده است. گرچه این کار تابحال انجام نشده، اما دولت ایران از حدود دو سال قبل تصمیم گرفت که کشور را در برابر احتمال چنین تحریمی آماده کند.

راه‌حلی که دولت ایران به کار گرفت اختصاص دادن واحدهای پتروشیمی برای تولید بنزین و تلاش برای راه‌اندازی واحدهای پالایشگاهی تازه بود. وزارت نفت ایران خط تولید واحدهای پتروشیمی در عسلویه و ماهشهر که آروماتیک و دیگر مواد پتروشیمی را از گاز تولید می‌کردند با ایجاد تغییراتی به سوی تولید بنزین کشاند.

با ورود تدریجی بنزین به دست‌آمده از این واحدهای پتروشیمی به بازار، این اقدام وزارت نفت ایران مناقشه گسترده‌ای در میان افکار عمومی و کارشناسان به وجود آورد.

مناقشه‌ای که با طرح چند پرسش ساده آغاز شد از جمله اینکه آیا این ماده تولیدی اصلا بنزین است یا نه؟ زیان و منافع این اقدام چیست؟ یا آیا می‌توان آلودگی فزاینده شهرهای بزرگ ایران به خصوص تهران را مرتبط با این محصول دانست؟

دولت محمود احمدی‌نژاد نخستین بار در بحبوحه تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری در اردیبهشت ۱۳۸۸ از "طرح خودکفایی ۴۸ ساعته بنزین" خبرداد.

همان موقع، بیژن نامدار زنگنه وزیر پیشین نفت در دولت محمد خاتمی در یادداشتی که در روزنامه سرمایه منتشر کرد نوشت چنین طرحی بیش از آنکه جنبه تولیدی داشته باشد جنبه تبلیغاتی دارد.

به عقیده نامدار زنگنه، طرح خودکفایی ۴۸ ساعته بنزین یعنی "تولید این فرآورده از لایت اند، متانول تولیدی پتروشیمی، ضایعات پالایشگاهی، نفتای سبک و سنگین و محصولات آروماتیکی و همچنین تبدیل برش‌های گازوئیلی و نفت سفید پالایشگاه‌ها به بنزین".

وزیر پیشین نفت ایران در ادامه نوشت که با اجرای این طرح، تولید در بخش پتروشیمی کاهش می‌یابد و در نتیجه "به جای اینکه نفتای پتروشیمی را به محصولات نهایی پتروشیمی تبدیل کنیم آن را به بنزین تبدیل کرده و با نرخ پایین در بازار داخلی خواهیم فروخت و چنین فرآیندی از توجیه و صرفه اقتصادی برخوردار نیست."

با وجود چنین انتقادهایی، طرح دولت احمدی‌نژاد برخلاف اسمش "خودکفایی ۴۸ ساعته" حدود یک سال ونیم بعد و در شهریور ۱۳۸۹ به اجرا درآمد و به تدریج بنزین حاصل از واحدهای پتروشیمی در ماه‌های اخیر وارد بازار شد.

در شرایط تازه، مجتمع‌های پتروشیمی از وضعیت عادی تولید مواد پتروشیمیایی خارج شدند تا بنزین تولید کنند. کمبود مواد اولیه پتروشیمی برای برخی صنایع نظیر رنگ سازی نخستین تاثیر ناشی از تغییر کارکرد واحدهای پتروشیمی بود اما بروز چنین مشکلاتی برای دولت ایران در قبال جنبه راهبردی "تولید بنزین" چندان مهم نبود.

ادامه تزریق محصول تازه به پمپ‌های بنزین در سطح شهرها تحولات دیگر و انتقادهای تازه‌ای را برانگیخت. برای چند هفته متوالی، یکی از مهمترین موضوعات بحث مردم این بود که کیفیت این بنزین چگونه است؟

بنزینی که تا پیش از این مردم برای خودروهای‌شان استفاده می‌کردند در پالایشگاه و از تقطیر نفت خام تولید می‌شد، بنزینی که مطابق استانداردهای جهانی، دارای آروماتیک پایین وکنترل شده است. اما بنزین تولیدی در واحدهای پتروشیمی ایران که فاقد امکانات پالایشگاه بنزین هستند دارای برش‌های آروماتیک بسیار بالایی است.

همین تفاوت در چند ماه اخیر مجادلات بسیاری به وجود آورده است.

محمد رضا از مهندسین مجتمع پتروشیمی بروزیه در عسلویه که از مهمترین واحدهای تولید این نوع بنزین است با حمایت از کیفیت محصول تازه، به "میانه" می‌گوید: "بنزین تولید شده در مجتمع‌های پتروشیمی دارای درجه آرام سوزی (اکتان) ۱۰۰ تا ۱۱۰ است که برای مصرف در خودروهای ساخت داخل باید اکتان آن به ۸۷ کاهش یابد و به همین منظور، این محصول را با برخی مواد نفتی دیگر (از محصولات واحد تقطیر و آیزوماکس) مخلوط می‌کنند."

این مهندس پتروشیمی تاکید دارد که بنزین تولیدی در واحدهای پتروشیمی، "اکتان بالاتری نسبت به دیگر بنزین‌های تولید شده در پالایشگاه های ایران دارند."


در مقابل این نظر، سهیل یکی از مهندسین شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران معتقد است برش های آروماتیکی در این بنزین تازه باعث می‌شود که سوخت موتور ماشین‌های ایرانی درست نسوزد و به صورت توده های نسوخته از اگزوز خارج شود.

سهیل می‌گوید: "اینکه درجه آرام سوزی (اکتان) این بنزین تازه بالاست امری ثابت شده نیست زیرا ادعایی است که فقط توسط مسئولین پتروشیمی بیان شده است. ما روی این موضوع تحقیق کردیم و دیدیم که اکتان این بنزین اغلب اوقات به ۸۵ هم نمی‌رسید."

به گفته این کارشناس شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران "توان پالایشی ایران برای تولید بنزین با اکتان بالا به سختی به ۹۰ می‌رسد و این ادعا که بنزین در مجتمع‌های پتروشیمی اکتان بالای ۹۰ دارد به سختی باورکردنی است. اما چیزی که خیلی مهم است اینکه وجود ماده بنزن زیاد و آروماتیک بالا در این بنزین، هوا را آلوده‌تر می‌کند وخطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد."

این نظرات سهیل به شکل جداگانه مورد تایید برخی نمایندگان مجلس، سازمان بازرسی کل کشور، مرکز پژوهش‌های مجلس و دیوان محاسبات نیزقرار گرفته است.

در روزهای اوج انتقاد به این اقدام وزارت نفت، محسن نریمان، نماینده بابل در مجلس، آلودگی هوا را بی‌ارتباط با "طرح خودکفایی بنزین‌" ندانست و بنزین‌های تولیدشده در واحدهای پتروشیمی‌ را از جمله دلایل آلودگی مهارناپذیر تهران قلمداد کرد. آلودگی‌هایی که در این زمستان منجر به تعطیلی چند باره تهران شد.


چنین اظهاراتی با واکنش وزیر نفت مواجه شد که منتقدان "کیفیت بنزین تولید داخل" را به پیروی از بیگانگان متهم کرد: "این خبر ریشه در خارج از مرزهای ایران دارد و ادامه باخت غربی‌ها در سناریو تحریم بنزین ایران بوده است. "

معاون وزیر نفت در امور پتروشیمی نیز منتقدان را به "فتنه‌انگیزی بنزینی" متهم کرد. مقام‌های جمهوری اسلامی، اعتراض‌ها به نتیجه انتخابات ریاست جمهوری درسال ۱۳۸۸ را "فتنه‌ دشمن خارجی" می‌نامند و از آن هنگام تاکنون هرگونه مخالفت با برنامه‌های دولت "فتنه انگیزی" نام می‌گیرد.

کشمکش‌ها بر سر کیفیت بنزین تولید ایران، همزمان باردیگر این سوال را در تهران به وجود آورده که چرا ایران به عنوان یکی از تولیدکنندگان مهم اوپک در عرضه و تهیه بنزین با مشکل مواجه است؟

در دولت خاتمی، ایده اصلی وزیر نفت این بود که تولید بنزین سود‌آور نیست و واردات با صرفه‌تر است. از همین رو هیچ پالایشگاه بزرگی برای تولید بنزین راه نیفتاد.

اما این نظر در دولت احمدی‌نژاد محبوبیت نداشت و مقام‌های نفتی در پی تاسیس پالایشگاه‌های بزرگ برای تولید بنزین رفتند. عملیات احداث پالایشگاه نفت ستاره خلیج فارس در بندرعباس ۴ سال قبل با همین رویکرد آغاز شد اما هنوز این پالایشگاه به بهره‌برداری نرسیده است.

براساس اظهارات مقام‌های وزارت نفت، ظرفيت تولید روزانه ۳۵ میلیون لیتر بنزین برای پالایشگاه ستاره خلیج فارس در نظر گرفته شده و اگر این پالایشگاه به بهره‌برداری می‌رسید می‌توانست در کنار تولید بنزین در دیگر پالایشگاه‌های ایران، نیاز کشور به بنزین را تامین کند.

خردادماه ۱۳۸۹ علیرضا ضیغمی، معاون وزیر نفت در امور پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی گفت تاکنون ۳۵ درصد از عملیات ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس انجام شده است.

این پروژه بزرگ که روزی در دولت احمدی نژاد "نماد خودکفایی" نامیده می‌شد اکنون متوقف مانده است. یکی از مدیران برکنار شده از این پروژه به میانه می‌گوید: "مشکل بزرگ این پروژه این بود که سهامداران مختلفی داشت وهیچ کدام به تنهایی قادر به تامین مالی پروژه نبودند."

سهامداران عمده در پروژه ساخت این پالایشگاه علاوه بر شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی (دولت ایران)، شرکت سرمایه گذاری تامین اجتماعی، صندوق بازنشستگی صنعت نفت و یک شرکت اندونزیایی هستند.

براساس برآوردهای صورت گرفته برای ساخت این واحد پالایشی به بیش از دو و نیم میلیارد یورو نیاز است. به گفته مدیری که پیشتر در این پروژه فعال بوده ، "دولت ایران که قرار بود بخش اعظم این سرمایه را تامین کند ناتوان از انجام چنین کاری است و بعد از پیشرفت کار تا حدود ۴۰ درصد دیگر علاقه‌ای به ادامه کار نداشت."

شاید اگر "ستاره خلیج فارس" به موقع به بهره برداری می‌رسید "طرح خودکفایی" از طریق تولید بنزین آروماتیکی در واحدهای پتروشیمی در دستور کار قرار نمی‌گرفت.

آیت‌الله خامنه‌ای در نماز جمعه علاوه بر خودکفایی ایران در تولید بنزین، همچنین از طرح ایران برای صادرات بنزین خبرداد و گفت "نتیجه جنجال‌های غرب برای تحریم بنزین به نفع ملت ایران تمام شد."

مقام‌های ایران در تازه‌ترین اقدام خود پروژه‌ای را برای گسترش ظرفیت پالایشگاه امام خمینی در نزدیکی شهر اراک افتتاح کردند که می‌گویند در شهریور ماه آینده (۱۳۹۰) به بزرگ‌ترین پالایشگاه خاورمیانه تبدیل می‌شود.