SERBËT SFIDOJNË PËRKUJTIMIN E SREBERNICËS

Kravica, një fshat në një luginë 15 kilometra larg nga Srebernica, është një vend përplot aktivitet.

Ndërtuesit janë duke përfunduar me shpejtësi punën e tyre derisa fshatarët kurioz ndalojnë për të vëzhguar përparimin dhe ofrojnë lëngje.

Projekti i tyre është ndërtimi i një kryqi shtatë metërsh në mes të një rrethi të rrethuar nga tri hyrje secila me një kryq në krye.

“Po ndërtojmë këtë në përkujtim për të dashurit tanë, të cilët pësuan gjatë luftës,” një ndërtues, serb vendor i Bosnës, i tha Raportit të Krizave në Ballkan, BCR.

Në fakt, për shumë njerëz, vetëm përmendja e vendit Kravica, zgjon kujtime të hidhura, por për arsye të tjera.

Fshati ishte vend i masakrës më famëkeqe kundër boshnjakëve të cilët në korrik të vitit 1995 kishin ikur nga Srebernica.

Një ditë pasi enklava u thye nga serbët, me 12 korrik, më shumë se 1000 meshkuj dhe djemë boshnjak u ekzekutuan sistematikisht nga forcat serbe të Bosnës në Kravica.

Në përgjithësi, rreth 8.000 boshnjakë nga Srebernica u vranë nga forcat serbe gjatë pesë ditëve të ekzekutimit, rast i cili është quajtur masakra më famëkeqe në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore.

Me 11 korrik të këtij viti, të mbijetuarit, familjet e tyre, politikanët dhe diplomatët nga e gjithë bota do të mblidhen në një kompleks përkujtimor në Potocari për të përkujtuar dhjetë vjetorin e masakrës.

Dy javë para kësaj ndodhie, Srebernica, një qytezë e cila ende duket e shkatërruar sikur para luftës, është stërmbushur nga gazetarët të cilët arrijnë nga të gjitha anët e botës për të raportuar mbi përkujtimin.

Ata pyesin popullatën vendore në këtë vendbanim boshnjak të lindjes mbi kthimin, pajtimin, të kaluarën dhe të ardhmën. Vendorët përgjigjen ndaj pyetjeve të tyre dhe ofrojnë kafe te freskët.

Vetëm 15 minuta larg Srebernicës gjindet Bratunac, një qytezë serbe e Bosnës e cila njihet si vendi nga i cili u lansua sulmi përfundimtar mbi enklavën.

Dhjetë vjetë pas masakrës, viktimat e qytetit si dhe ata të cilët mbrojtën disa nga kriminelët duket se janë ngujuar në grackë kohore. Infrastruktura është vjetëruar dhe plagë të tjera të luftës ende janë të dukshme në këto komunitete të ndara.

Disa minuta nga Bratunac gjindet Kravica.

Atje vizitorët mund të ballafaqohen me përkujtimin më famëkeq të masakrës e cila ndodhi gjatë pesë ditëve në vitin 1995. Në këtë fshat gjindet ndërtesa e braktisur e njohur si “depoja”, me mure përplot vrima nga plumbat.

Ky ishte vendi ku ushtarët serb para dhjetë vjetëve grumbulluan më shumë se 1000 meshkuj dhe djemë boshnjak, i vranë ata me armë automatike dhe ekzekutuan të mbijetuarit me bomba dore.

Para luftës së viteve 1992-1995, depoja e Kravicës ishte shfrytëzuar për të deponuar produkte bujqësore nga ky rajon.

Në një vizitë, disa muaj pas rënies së enklavës në korrik të vitit 1995, personeli i KB-së deklaruan se ata kishin vërejtur flokë dhe gjakë brenda mureve.

Pas një dekade, vetëm shenjat e plumbave mbesin për të kujtuar masakrën e cila ndodhi brenda. Nuk ekziston ndonjë pllakëz apo shenjë e cila shënon se çka kishte ndodhur në këtë ndërtesë në një ditë të nxehtë të korrikut para një dekade.

Në anën tjetër të rrugës, disa metra larg deposë, gjinden dhjetëra shtëpi të fshatit Kravica.

Fshatarët ngurojnë të flasin për masakrën. “Ne nuk ishin aty. Ne morrëm familjet dhe ikëm për në Serbi,” shumica pohojnë për BCR.

Ata nuk dëshirojnë të bisedojnë për atë çka kishte ndodhur. Në vend të kësaj, ata sugjerojnë vizitorët të vizitojnë kryqin nga betoni, i cili po përfundohet nga punëtorët të cilët pohojnë se kjo është faza e parë e monumentit përkujtimor të “viktimave serbe të luftës”.

Pasi të përfundohet, bankat e vendosura rreth kryqit do të mundësojnë njerëzit të falen për serbët e rënë. Ata gjithashtu planifikojnë të ndërtojnë një bllok të apartamenteve afër kompleksit, për të strehuar familjet e ushtarëve serb të vrarë gjatë konfliktit.

Monumenti i Kravicës është një shembull i betejës për të vërtetën historike e cila po vazhdon në tërë vendin e ndarë të Bosnës dhe Hercegovinës. Një monument i serb ngjajshëm, më i vogël, është ndërtuar afër kampit famëkeq të burgimit në Trnopolje në veri-perëndim të vendit.

Në Kravicë, ata filluan të krijojnë verzionin e tyre të historisë para tri muajve, me ndihmën e degës rajonal të Organizatës së Veteranëve Serb të Luftës.

“Ne dëshirojmë të kemi një vend ku mund të falemi për shpirtrat e viktimave të cilat nuk do të kenë konotacione politike, si në përkujtimoren e Potocarit,” Milos Milanovic, presidenti i asociacionit të veteranëve vendor tha për BCR.

Ai e bëri të çartë se ai mendonte se monumenti në Potocari, i cili përkujton vdekjen e boshnjakëve të Srebernicës, bazohet në gënjeshtra historike.

Jovan Nikolic, i cili është në bord të kompleksit memorial në Kravica i tha BCR, “Ne dëshirojmë të përkujtojmë viktimat e luftës në rajonin Birac, të cilat sipas vlerësimeve tona arrijnë numrin prej 3.500.”

Rajoni Birac mbulon disa qytete në luginën e Drinës në lindje të Bosnës, përfshirë Srebernicën, Bratunac, Vlasenica, Milici, Zvornik dhe Sekovici.

Sipas tribunalit për krime të luftës në Hagë, ky rajon ishte vendi i akteve më të tmerrshme të spastrimit etnik të boshnjakëve gjatë gjithë luftës.

Por në Kravicë, serbët vendor mohojnë të kenë dijeni mbi këtë. Në anën tjetër, ata zhyten në vuajtjet e tyre dhe posaqërisht në ndodhitë e ditës të Kërshëndellave Ortodokse, me 7 janar 1993, kur forcat vendore të ushtrisë boshnjake hynë në këtë fshat.

Komandanti i tyre ishte Naser Oric, i cili u ballafaqua me aktakuzë dhe gjykim në tribunalin e Hagës. Kravica përmendet në aktakuzën e tij si vendi ku Oric dështoj të ndaloj vjedhjet dhe shkatërrimin e shtëpive. Por ai nuk akuzohet për vrasjen e civilëve.

Dëshmitarët në Hagë kanë dëshmuar se forcat ushtarake boshnjake ishin shoqëruar nga një numër i madh i njerëzve të dëshpëruar të njohur si “torbari”. Por ata pohojnë se ushtarët dhe këta njerëz ishin në kërkim të ushqimit.

“Në Srebernicë ne ishim shkyqur nga bota për më shumë se një vjet,” Ahmet Begovic, i mbijetuar i Srebernicës pohoj për BCR. “Konvojet e ndihmave nuk mund të depërtonin në Srebernicë pasi serbët nga Bratunac plaçkisnin pakot me ndihma. Asnjë lloj ushqimi nuk ishte në dispozicion për ne, prandaj njerëzit duhej të kërkonin ushqim,”

Nura Begovic, udhëheqëse e organizatës Nënat e Srebernicës, burri dhe djali i së cilës ishin vrarë në vitin 1995, ishte një nga torbari në natën kur Kravica ra në duart e boshnjakëve.

“Ishin Kërshendellat e tyre. Ne dinim se ata do të kishin shumë ushqim derisa ne vuanim nga uria,” ajo tha. “Unë morra vajzën time dhe përcolla ushtarët në Kravicë me shpresë se mund të siguroja ushqim. Kishte shumë civil të tillë, kryesisht nëna me fëmijë të uritur. Ne kemi hyrë në shtëpitë e tyre dhe kemi marrë ushqimet.”

“Srebernica kishte rreth 55,000 banorë – të gjithë të uritur,” kujtoj Nedzad Mulabdic, një i mbijetuar tjetër i Srebernicës. “Ne nuk kemi qëndruar duarkryq derisa fëmijët tonë vdisnin nga uria. Ne kemi shiquar të gjitha mundësitë për të gjetur ushqim, dhe kjo ishte njëra nga ato.”

Por Jovan Nikolic mohon se ata ishin vetëm në kërkim të ushqimit. “Nëse ata pohojnë se ishin vetëm në kërkim të ushqimit, ata po gënjejnë,” ai tha. “Qëllimi i tyre ishte të lidhin Kravicën me Srebenicës për të krijuar më territor më të gjërë musliman.”

Drejtori i shkollës së mesme në Bratunac, Nikolic, pohoj për BCR se roli i tij në luftim ishte i shkurtër. Ai udhëhoqi forcat serbe në Kravicë që nga fillimi i luftës deri në dhjetor 1992, kur u plagos dhe u tërhoq nga luftimet, ai tha.

Por ministria e brendshme e serbëve të Bosnës, duke vepruar sipas urdhërit të kryeprokurorit shtetëror të Bosnës, me 23 qershor arrestoj Nikolic dhe dhjetë serbë të tjerë vendorë për dyshim të involvimit në masakrën e Kravicës.

Deri në vitin 1995, ai ishte drejtor i Komunitetit Bujqësor të Bratunicës, komunës e cila posedon deponë e Kravicës.

Një hetim në masakrën në depo, e filluar nga policia serbe e Bosnës, ka përfunduar se Nikolic ka lejuar ushtrinë serbe të Bosnës për të përdorur ndërtesën me qëllim të paraburgimit dhe vrasjes së boshnjakëve nga Srebernica. Me më rëndësi, hetimi i tyre pohon se Nikolic personalisht ishte pjesëmarrës në vrasje.

Hetimi i policisë serbe të Bosnës zbuloj se pas vrasjes së tyre, Nikoli gjithashtu morri pjesë në mbulimin e gjurmëve nga krimi dhe në largimin e trupave në një lokacion të panjohur.

Ministria e brendshme e serbëve të Bosnës përcolli dokumentet mbi Nikolic dhe dhjetë të tjerët tek njësiti special për krime të luftës të krijuar brenda zyrës së kryeprokurorit shtetëror. Atëherë ata urdhëruan arrestimin dhe transferimin e tyre në Sarajevë.

Por pas katër ditëve në paraburgim Nikolic u lirua. Sipas burimeve të BCR në gjyq, gjykatësit pohuan se nuk kishin fakte të mjaftueshme për të mbajtur ate në paraburgim.

Pas lirimit të tij, Nikolic deklaroj për media se ai nuk kishte luajtur rol në masakrën e Kravicës dhe se kishte kuptuar për vrasjet vetëm pas kryerjes së tyre.

Gjatë qëndrimit në Kravicë, BCR gjithashtu intervistoj një serb tjetër të njohur Milos Milanovic. Përpos udhëheqjes së asociacionit lokal të veteranëve të luftës, Milanovic është gjithashtu anëtar i këshillit të Partisë Demokratike Serbe për Srebernicë, partisë së krijuar dhe udhëhequr nga lideri serb i Bosnës dhe i akuzuari i Hagës, Radovan Karadzic.

Milanovic pohon se ushtarët e Oric ishin fajtor për vrasje masive të dhjetorit 1993 në fshat. “Në ditën e Kërshëndellave me 1993, 83 njerëz, kryesisht civil, u vranë dhe emrat e tyre do të figurojnë në përkujtimoren të cilën jemi duke ndërtuar,” ai tha.

Ky numër nuk përputhet me pohimet e fshatarëve të tjerë të cilët thonë se ata lëshuan fshatin në fillim të luftimeve në vitin 1992 dhe shkuan në Serbi.

Milanovic gjithashtu refuzon të pranoj se mijëra meshkuj dhe djemë nga Srebernica u masakruan në vitin 1995, edhepse qeveria e Republika Srpska, RS, ka pranuar krimin në një raport të publikuar para një viti.

“Masakra është gënjeshtër,” i tha ai BCR në shkurt të këtij viti. Gjatë intervistimit katër muaj më vonë, ai ende mbante të njejtin qënrim. “Kjo është propagandë, e krijuar me qëllim të prezentimit të serbëve si njerëz të ligë. Muslimanët janë dukë gënjyer dhe janë duke manipuluar me numra dhe ekzagjeruar ndodhitë. Shumë më shumë serbë se musliman pësuan në Srebernicë.”

Milanovic mohon se masakra e boshjakëve ka ndodhur, edhepse ai kishte udhëhequr një njësit paramilitar, Gardën Serbe, e cila supozohet se kishte marrur pjesë në këtë masakër.

Burimet në tribunalin e Hagës i thanë BCR se ata tani kanë fakte se Milanovic ishte në vendngjarje të masakrës së Srebernicës. Ai pohon se ishte në Bratunac në atë kohë.

Kur u intervista këtë muaj, Milanovic ofroj informatë tjetër. “Unë isha aty [në Srebernicë] në korrik 1995 por unë isha vetëm ushtar, i parëndësishëm,” ai tha.

Ai shtoj se emri i tij ishte ndër qindra të tjerë në list të personave të involvuar në masakër, të krijuar nga Komisioni i RS për Srebernicë.

Milanovic nuk dëshiron të flasë për deponë e Kravicës dhe pohon se nuk e dinë se sa boshnjakë janë vrarë aty. Si shumë serbë të tjerë, ai thotë se ngjarjet në fshat ishin provokuar nga muslimanët të cilët “lëviznin nëpër fshatra serbe, duke vrarë, plaçkitur dhe djegur shtëpi.”

Në Kravicë, BCR gjeti Mijo Jovanovic, një fshatar i cili luftoj për ushtrinë e RS. “Unë isha duke mbrojtur Kravicën kur Oric hyri me forcat e tij me 7 janar dhe shumë civil pësuan,” ai tha. “Ata dogjën fshatin dhe ushtarët tanë u tërhoqën pasi forcat e Oric ishin më të fuqishme.”

Ai shtoj se viktimat boshnjake në Kravicë nuk ishin civilë por ushtarë, të vrarë në përgjigje ndaj provokimeve boshnjake nga viti 1993 e më tej.

“Ushtarët musliman të cilët dëshironin të arrinin në territorin e tyre në Tuzëll u dorëzuan tek ushtarët serb të cilët i dërguan në depo dhe i ekzekutuan ata,” ai tha. “Kjo nuk ishte bërë nga fshatarët por nga ushtarët e çmendur të udhëhequr nga [shefi i ushtrisë së RS Gjenerali Ratko] Mladiq.”

Në ndërkohë, boshnjakët e kthyer në rajonin e Kranicës janë të zemëruar me vendimin e serbëve për të ndërtuar një përkujtimore derisa viktimat e tyre në fshat mbesin të pakujtuara.

Disa zyrtarë ndërkombëtar janë gjithashtu kritik ndaj vendimit të serbëve. “Ndërtimi i përkujtimores në këtë kohë është cinike,” Charlie Powell, përfaqësues rajonal i Zyrës së Përfaqësuesit të Lartë, i tha BCR.

Dhe tani data e ceremonisë hapëse për përkujtimoren serbe është ndryshuar. Në fillim e planifikuar për gusht, tani është ndryshuar për 12 korrik të këtij viti, gati në përputhje me dhjetë vjetorin e masakrës së Srebernicës.

12 korriku është simbolik edhe për arsye të tjera. Është dita e Shën Pjetrit, ditës kur para një dekade, gjenerali Mladiq zyrtarisht prezentoj “Srebernicën e çliruar për popullatën serbe.”

Deri me 29 qershor, një rresht i bankave prej druri do të ndërtohen përreth për musafirët e ceremonisë hapëse.

“Ne do të kemi Peshkopin Vasiljevic, presidencën e RS dhe emra të tjerë të rëndësishëm këtu,” një ndërtues pohoj për BCR.

Në anën tjetër, presidenca e entitetit serb nuk ka deklaruar se a do të marrë pjesë në përvjetorin e Srebernicës.

Në Bibici, një fshat serb afër Srebernicës, shumë banor janë kundër pajtimit apo pranimit se krime të luftës janë kryer në emër të tyre.

“Ata gjetën çka kërkuan në vitin 1995,” Radivoje Bibic deklaroj për bcr. “Nëntëdhjetë e nëntë përqind të serbëve ndajnë të njejtin mendim.”

Vukosava Bibic, djali i së cilës vdiq gjatë luftimit për ushtrinë e RS, u pajtua. “Do të ishte më mirë sikur ne të kishim vrarë ata të gjithë, apo nëse ata të na kishin vrarë neve,” ajo tha, “pasi ne kurrë më nuk mund të jetojmë së bashku.”

Mirna Mekic është reportere e trajnuar nga IWPR/BIRN, Nerma Jelacic është udhëheqëse e programit të IWPR/BIRN për Bosne dhe Hercegovinë.

N? nj? vizit?, disa muaj pas r?nies s? enklav?s n? korrik t? vitit 1995, personeli i KB-s? deklaruan se ata kishin v?rejtur flok? dhe gjak? brenda mureve.

Pas nj? dekade, vet?m shenjat e plumbave mbesin p?r t? kujtuar masakr?n e cila ndodhi brenda. Nuk ekziston ndonj? pllak?z apo shenj? e cila sh?non se çka kishte ndodhur n? k?t? nd?rtes? n? nj? dit? t? nxeht? t? korrikut para nj? dekade.

N? an?n tjet?r t? rrug?s, disa metra larg depos?, gjinden dhjet?ra sht?pi t? fshatit Kravica.

Fshatar?t ngurojn? t? flasin p?r masakr?n. “Ne nuk ishin aty. Ne morr?m familjet dhe ik?m p?r n? Serbi,” shumica pohojn? p?r BCR.

Ata nuk d?shirojn? t? bisedojn? p?r at? çka kishte ndodhur. N? vend t? k?saj, ata sugjerojn? vizitor?t t? vizitojn? kryqin nga betoni, i cili po p?rfundohet nga pun?tor?t t? cil?t pohojn? se kjo ?sht? faza e par? e monumentit p?rkujtimor t? “viktimave serbe t? luft?s”.

Pasi t? p?rfundohet, bankat e vendosura rreth kryqit do t? mund?sojn? njer?zit t? falen p?r serb?t e r?n?. Ata gjithashtu planifikojn? t? nd?rtojn? nj? bllok t? apartamenteve af?r kompleksit, p?r t? strehuar familjet e ushtar?ve serb t? vrar? gjat? konfliktit.

Monumenti i Kravic?s ?sht? nj? shembull i betej?s p?r t? v?rtet?n historike e cila po vazhdon n? t?r? vendin e ndar? t? Bosn?s dhe Hercegovin?s. Nj? monument i serb ngjajsh?m, m? i vog?l, ?sht? nd?rtuar af?r kampit fam?keq t? burgimit n? Trnopolje n? veri-per?ndim t? vendit.

N? Kravic?, ata filluan t? krijojn? verzionin e tyre t? historis? para tri muajve, me ndihm?n e deg?s rajonal t? Organizat?s s? Veteran?ve Serb t? Luft?s.

“Ne d?shirojm? t? kemi nj? vend ku mund t? falemi p?r shpirtrat e viktimave t? cilat nuk do t? ken? konotacione politike, si n? p?rkujtimoren e Potocarit,” Milos Milanovic, presidenti i asociacionit t? veteran?ve vendor tha p?r BCR.

Ai e b?ri t? çart? se ai mendonte se monumenti n? Potocari, i cili p?rkujton vdekjen e boshnjak?ve t? Srebernic?s, bazohet n? g?njeshtra historike.

Jovan Nikolic, i cili ?sht? n? bord t? kompleksit memorial n? Kravica i tha BCR, “Ne d?shirojm? t? p?rkujtojm? viktimat e luft?s n? rajonin Birac, t? cilat sipas vler?simeve tona arrijn? numrin prej 3.500.”

Rajoni Birac mbulon disa qytete n? lugin?n e Drin?s n? lindje t? Bosn?s, p?rfshir? Srebernic?n, Bratunac, Vlasenica, Milici, Zvornik dhe Sekovici.

Sipas tribunalit p?r krime t? luft?s n? Hag?, ky rajon ishte vendi i akteve m? t? tmerrshme t? spastrimit etnik t? boshnjak?ve gjat? gjith? luft?s.

Por n? Kravic?, serb?t vendor mohojn? t? ken? dijeni mbi k?t?. N? an?n tjet?r, ata zhyten n? vuajtjet e tyre dhe posaq?risht n? ndodhit? e dit?s t? K?rsh?ndellave Ortodokse, me 7 janar 1993, kur forcat vendore t? ushtris? boshnjake hyn? n? k?t? fshat.

Komandanti i tyre ishte Naser Oric, i cili u ballafaqua me aktakuz? dhe gjykim n? tribunalin e Hag?s. Kravica p?rmendet n? aktakuz?n e tij si vendi ku Oric d?shtoj t? ndaloj vjedhjet dhe shkat?rrimin e sht?pive. Por ai nuk akuzohet p?r vrasjen e civil?ve.

D?shmitar?t n? Hag? kan? d?shmuar se forcat ushtarake boshnjake ishin shoq?ruar nga nj? num?r i madh i njer?zve t? d?shp?ruar t? njohur si “torbari”. Por ata pohojn? se ushtar?t dhe k?ta njer?z ishin n? k?rkim t? ushqimit.

“N? Srebernic? ne ishim shkyqur nga bota p?r m? shum? se nj? vjet,” Ahmet Begovic, i mbijetuar i Srebernic?s pohoj p?r BCR. “Konvojet e ndihmave nuk mund t? dep?rtonin n? Srebernic? pasi serb?t nga Bratunac plaçkisnin pakot me ndihma. Asnj? lloj ushqimi nuk ishte n? dispozicion p?r ne, prandaj njer?zit duhej t? k?rkonin ushqim,”

Nura Begovic, udh?heq?se e organizat?s N?nat e Srebernic?s, burri dhe djali i s? cil?s ishin vrar? n? vitin 1995, ishte nj? nga torbari n? nat?n kur Kravica ra n? duart e boshnjak?ve.

“Ishin K?rshendellat e tyre. Ne dinim se ata do t? kishin shum? ushqim derisa ne vuanim nga uria,” ajo tha. “Un? morra vajz?n time dhe p?rcolla ushtar?t n? Kravic? me shpres? se mund t? siguroja ushqim. Kishte shum? civil t? till?, kryesisht n?na me f?mij? t? uritur. Ne kemi hyr? n? sht?pit? e tyre dhe kemi marr? ushqimet.”

“Srebernica kishte rreth 55,000 banor? – t? gjith? t? uritur,” kujtoj Nedzad Mulabdic, nj? i mbijetuar tjet?r i Srebernic?s. “Ne nuk kemi q?ndruar duarkryq derisa f?mij?t ton? vdisnin nga uria. Ne kemi shiquar t? gjitha mund?sit? p?r t? gjetur ushqim, dhe kjo ishte nj?ra nga ato.”

Por Jovan Nikolic mohon se ata ishin vet?m n? k?rkim t? ushqimit. “N?se ata pohojn? se ishin vet?m n? k?rkim t? ushqimit, ata po g?njejn?,” ai tha. “Q?llimi i tyre ishte t? lidhin Kravic?n me Srebenic?s p?r t? krijuar m? territor m? t? gj?r? musliman.”

Drejtori i shkoll?s s? mesme n? Bratunac, Nikolic, pohoj p?r BCR se roli i tij n? luftim ishte i shkurt?r. Ai udh?hoqi forcat serbe n? Kravic? q? nga fillimi i luft?s deri n? dhjetor 1992, kur u plagos dhe u t?rhoq nga luftimet, ai tha.

Por ministria e brendshme e serb?ve t? Bosn?s, duke vepruar sipas urdh?rit t? kryeprokurorit shtet?ror t? Bosn?s, me 23 qershor arrestoj Nikolic dhe dhjet? serb? t? tjer? vendor? p?r dyshim t? involvimit n? masakr?n e Kravic?s.

Deri n? vitin 1995, ai ishte drejtor i Komunitetit Bujq?sor t? Bratunic?s, komun?s e cila posedon depon? e Kravic?s.

Nj? hetim n? masakr?n n? depo, e filluar nga policia serbe e Bosn?s, ka p?rfunduar se Nikolic ka lejuar ushtrin? serbe t? Bosn?s p?r t? p?rdorur nd?rtes?n me q?llim t? paraburgimit dhe vrasjes s? boshnjak?ve nga Srebernica. Me m? r?nd?si, hetimi i tyre pohon se Nikolic personalisht ishte pjes?marr?s n? vrasje.

Hetimi i policis? serbe t? Bosn?s zbuloj se pas vrasjes s? tyre, Nikoli gjithashtu morri pjes? n? mbulimin e gjurm?ve nga krimi dhe n? largimin e trupave n? nj? lokacion t? panjohur.

Ministria e brendshme e serb?ve t? Bosn?s p?rcolli dokumentet mbi Nikolic dhe dhjet? t? tjer?t tek nj?siti special p?r krime t? luft?s t? krijuar brenda zyr?s s? kryeprokurorit shtet?ror. At?her? ata urdh?ruan arrestimin dhe transferimin e tyre n? Sarajev?.

Por pas kat?r dit?ve n? paraburgim Nikolic u lirua. Sipas burimeve t? BCR n? gjyq, gjykat?sit pohuan se nuk kishin fakte t? mjaftueshme p?r t? mbajtur ate n? paraburgim.

Pas lirimit t? tij, Nikolic deklaroj p?r media se ai nuk kishte luajtur rol n? masakr?n e Kravic?s dhe se kishte kuptuar p?r vrasjet vet?m pas kryerjes s? tyre.

Gjat? q?ndrimit n? Kravic?, BCR gjithashtu intervistoj nj? serb tjet?r t? njohur Milos Milanovic. P?rpos udh?heqjes s? asociacionit lokal t? veteran?ve t? luft?s, Milanovic ?sht? gjithashtu an?tar i k?shillit t? Partis? Demokratike Serbe p?r Srebernic?, partis? s? krijuar dhe udh?hequr nga lideri serb i Bosn?s dhe i akuzuari i Hag?s, Radovan Karadzic.

Milanovic pohon se ushtar?t e Oric ishin fajtor p?r vrasje masive t? dhjetorit 1993 n? fshat. “N? dit?n e K?rsh?ndellave me 1993, 83 njer?z, kryesisht civil, u vran? dhe emrat e tyre do t? figurojn? n? p?rkujtimoren t? cil?n jemi duke nd?rtuar,” ai tha.

Ky num?r nuk p?rputhet me pohimet e fshatar?ve t? tjer? t? cil?t thon? se ata l?shuan fshatin n? fillim t? luftimeve n? vitin 1992 dhe shkuan n? Serbi.

Milanovic gjithashtu refuzon t? pranoj se mij?ra meshkuj dhe djem? nga Srebernica u masakruan n? vitin 1995, edhepse qeveria e Republika Srpska, RS, ka pranuar krimin n? nj? raport t? publikuar para nj? viti.

“Masakra ?sht? g?njesht?r,” i tha ai BCR n? shkurt t? k?tij viti. Gjat? intervistimit kat?r muaj m? von?, ai ende mbante t? njejtin q?nrim. “Kjo ?sht? propagand?, e krijuar me q?llim t? prezentimit t? serb?ve si njer?z t? lig?. Musliman?t jan? duk? g?njyer dhe jan? duke manipuluar me numra dhe ekzagjeruar ndodhit?. Shum? m? shum? serb? se musliman p?suan n? Srebernic?.”

Milanovic mohon se masakra e boshjak?ve ka ndodhur, edhepse ai kishte udh?hequr nj? nj?sit paramilitar, Gard?n Serbe, e cila supozohet se kishte marrur pjes? n? k?t? masak?r.

Burimet n? tribunalin e Hag?s i than? BCR se ata tani kan? fakte se Milanovic ishte n? vendngjarje t? masakr?s s? Srebernic?s. Ai pohon se ishte n? Bratunac n? at? koh?.

Kur u intervista k?t? muaj, Milanovic ofroj informat? tjet?r. “Un? isha aty [n? Srebernic?] n? korrik 1995 por un? isha vet?m ushtar, i par?nd?sish?m,” ai tha.

Ai shtoj se emri i tij ishte nd?r qindra t? tjer? n? list t? personave t? involvuar n? masak?r, t? krijuar nga Komisioni i RS p?r Srebernic?.

Milanovic nuk d?shiron t? flas? p?r depon? e Kravic?s dhe pohon se nuk e din? se sa boshnjak? jan? vrar? aty. Si shum? serb? t? tjer?, ai thot? se ngjarjet n? fshat ishin provokuar nga musliman?t t? cil?t “l?viznin n?p?r fshatra serbe, duke vrar?, plaçkitur dhe djegur sht?pi.”

N? Kravic?, BCR gjeti Mijo Jovanovic, nj? fshatar i cili luftoj p?r ushtrin? e RS. “Un? isha duke mbrojtur Kravic?n kur Oric hyri me forcat e tij me 7 janar dhe shum? civil p?suan,” ai tha. “Ata dogj?n fshatin dhe ushtar?t tan? u t?rhoq?n pasi forcat e Oric ishin m? t? fuqishme.”

Ai shtoj se viktimat boshnjake n? Kravic? nuk ishin civil? por ushtar?, t? vrar? n? p?rgjigje ndaj provokimeve boshnjake nga viti 1993 e m? tej.

“Ushtar?t musliman t? cil?t d?shironin t? arrinin n? territorin e tyre n? Tuz?ll u dor?zuan tek ushtar?t serb t? cil?t i d?rguan n? depo dhe i ekzekutuan ata,” ai tha. “Kjo nuk ishte b?r? nga fshatar?t por nga ushtar?t e çmendur t? udh?hequr nga [shefi i ushtris? s? RS Gjenerali Ratko] Mladiq.”

N? nd?rkoh?, boshnjak?t e kthyer n? rajonin e Kranic?s jan? t? zem?ruar me vendimin e serb?ve p?r t? nd?rtuar nj? p?rkujtimore derisa viktimat e tyre n? fshat mbesin t? pakujtuara.

Disa zyrtar? nd?rkomb?tar jan? gjithashtu kritik ndaj vendimit t? serb?ve. “Nd?rtimi i p?rkujtimores n? k?t? koh? ?sht? cinike,” Charlie Powell, p?rfaq?sues rajonal i Zyr?s s? P?rfaq?suesit t? Lart?, i tha BCR.

Dhe tani data e ceremonis? hap?se p?r p?rkujtimoren serbe ?sht? ndryshuar. N? fillim e planifikuar p?r gusht, tani ?sht? ndryshuar p?r 12 korrik t? k?tij viti, gati n? p?rputhje me dhjet? vjetorin e masakr?s s? Srebernic?s.

12 korriku ?sht? simbolik edhe p?r arsye t? tjera. ?sht? dita e Sh?n Pjetrit, dit?s kur para nj? dekade, gjenerali Mladiq zyrtarisht prezentoj “Srebernic?n e çliruar p?r popullat?n serbe.”

Deri me 29 qershor, nj? rresht i bankave prej druri do t? nd?rtohen p?rreth p?r musafir?t e ceremonis? hap?se.

“Ne do t? kemi Peshkopin Vasiljevic, presidenc?n e RS dhe emra t? tjer? t? r?nd?sish?m k?tu,” nj? nd?rtues pohoj p?r BCR.

N? an?n tjet?r, presidenca e entitetit serb nuk ka deklaruar se a do t? marr? pjes? n? p?rvjetorin e Srebernic?s.

N? Bibici, nj? fshat serb af?r Srebernic?s, shum? banor jan? kund?r pajtimit apo pranimit se krime t? luft?s jan? kryer n? em?r t? tyre.

“Ata gjet?n çka k?rkuan n? vitin 1995,” Radivoje Bibic deklaroj p?r bcr. “N?nt?dhjet? e n?nt? p?rqind t? serb?ve ndajn? t? njejtin mendim.”

Vukosava Bibic, djali i s? cil?s vdiq gjat? luftimit p?r ushtrin? e RS, u pajtua. “Do t? ishte m? mir? sikur ne t? kishim vrar? ata t? gjith?, apo n?se ata t? na kishin vrar? neve,” ajo tha, “pasi ne kurr? m? nuk mund t? jetojm? s? bashku.”

Mirna Mekic ?sht? reportere e trajnuar nga IWPR/BIRN, Nerma Jelacic ?sht? udh?heq?se e programit t? IWPR/BIRN p?r Bosne dhe Hercegovin?.

Fshatar?t ngurojn? t? flasin p?r masakr?n. “Ne nuk ishin aty. Ne morr?m familjet dhe ik?m p?r n? Serbi,” shumica pohojn? p?r BCR.

Ata nuk d?shirojn? t? bisedojn? p?r at? çka kishte ndodhur. N? vend t? k?saj, ata sugjerojn? vizitor?t t? vizitojn? kryqin nga betoni, i cili po p?rfundohet nga pun?tor?t t? cil?t pohojn? se kjo ?sht? faza e par? e monumentit p?rkujtimor t? “viktimave serbe t? luft?s”.

Pasi t? p?rfundohet, bankat e vendosura rreth kryqit do t? mund?sojn? njer?zit t? falen p?r serb?t e r?n?. Ata gjithashtu planifikojn? t? nd?rtojn? nj? bllok t? apartamenteve af?r kompleksit, p?r t? strehuar familjet e ushtar?ve serb t? vrar? gjat? konfliktit.

Monumenti i Kravic?s ?sht? nj? shembull i betej?s p?r t? v?rtet?n historike e cila po vazhdon n? t?r? vendin e ndar? t? Bosn?s dhe Hercegovin?s. Nj? monument i serb ngjajsh?m, m? i vog?l, ?sht? nd?rtuar af?r kampit fam?keq t? burgimit n? Trnopolje n? veri-per?ndim t? vendit.

N? Kravic?, ata filluan t? krijojn? verzionin e tyre t? historis? para tri muajve, me ndihm?n e deg?s rajonal t? Organizat?s s? Veteran?ve Serb t? Luft?s.

“Ne d?shirojm? t? kemi nj? vend ku mund t? falemi p?r shpirtrat e viktimave t? cilat nuk do t? ken? konotacione politike, si n? p?rkujtimoren e Potocarit,” Milos Milanovic, presidenti i asociacionit t? veteran?ve vendor tha p?r BCR.

Ai e b?ri t? çart? se ai mendonte se monumenti n? Potocari, i cili p?rkujton vdekjen e boshnjak?ve t? Srebernic?s, bazohet n? g?njeshtra historike.

Jovan Nikolic, i cili ?sht? n? bord t? kompleksit memorial n? Kravica i tha BCR, “Ne d?shirojm? t? p?rkujtojm? viktimat e luft?s n? rajonin Birac, t? cilat sipas vler?simeve tona arrijn? numrin prej 3.500.”

Rajoni Birac mbulon disa qytete n? lugin?n e Drin?s n? lindje t? Bosn?s, p?rfshir? Srebernic?n, Bratunac, Vlasenica, Milici, Zvornik dhe Sekovici.

Sipas tribunalit p?r krime t? luft?s n? Hag?, ky rajon ishte vendi i akteve m? t? tmerrshme t? spastrimit etnik t? boshnjak?ve gjat? gjith? luft?s.

Por n? Kravic?, serb?t vendor mohojn? t? ken? dijeni mbi k?t?. N? an?n tjet?r, ata zhyten n? vuajtjet e tyre dhe posaq?risht n? ndodhit? e dit?s t? K?rsh?ndellave Ortodokse, me 7 janar 1993, kur forcat vendore t? ushtris? boshnjake hyn? n? k?t? fshat.

Komandanti i tyre ishte Naser Oric, i cili u ballafaqua me aktakuz? dhe gjykim n? tribunalin e Hag?s. Kravica p?rmendet n? aktakuz?n e tij si vendi ku Oric d?shtoj t? ndaloj vjedhjet dhe shkat?rrimin e sht?pive. Por ai nuk akuzohet p?r vrasjen e civil?ve.

D?shmitar?t n? Hag? kan? d?shmuar se forcat ushtarake boshnjake ishin shoq?ruar nga nj? num?r i madh i njer?zve t? d?shp?ruar t? njohur si “torbari”. Por ata pohojn? se ushtar?t dhe k?ta njer?z ishin n? k?rkim t? ushqimit.

“N? Srebernic? ne ishim shkyqur nga bota p?r m? shum? se nj? vjet,” Ahmet Begovic, i mbijetuar i Srebernic?s pohoj p?r BCR. “Konvojet e ndihmave nuk mund t? dep?rtonin n? Srebernic? pasi serb?t nga Bratunac plaçkisnin pakot me ndihma. Asnj? lloj ushqimi nuk ishte n? dispozicion p?r ne, prandaj njer?zit duhej t? k?rkonin ushqim,”

Nura Begovic, udh?heq?se e organizat?s N?nat e Srebernic?s, burri dhe djali i s? cil?s ishin vrar? n? vitin 1995, ishte nj? nga torbari n? nat?n kur Kravica ra n? duart e boshnjak?ve.

“Ishin K?rshendellat e tyre. Ne dinim se ata do t? kishin shum? ushqim derisa ne vuanim nga uria,” ajo tha. “Un? morra vajz?n time dhe p?rcolla ushtar?t n? Kravic? me shpres? se mund t? siguroja ushqim. Kishte shum? civil t? till?, kryesisht n?na me f?mij? t? uritur. Ne kemi hyr? n? sht?pit? e tyre dhe kemi marr? ushqimet.”

“Srebernica kishte rreth 55,000 banor? – t? gjith? t? uritur,” kujtoj Nedzad Mulabdic, nj? i mbijetuar tjet?r i Srebernic?s. “Ne nuk kemi q?ndruar duarkryq derisa f?mij?t ton? vdisnin nga uria. Ne kemi shiquar t? gjitha mund?sit? p?r t? gjetur ushqim, dhe kjo ishte nj?ra nga ato.”

Por Jovan Nikolic mohon se ata ishin vet?m n? k?rkim t? ushqimit. “N?se ata pohojn? se ishin vet?m n? k?rkim t? ushqimit, ata po g?njejn?,” ai tha. “Q?llimi i tyre ishte t? lidhin Kravic?n me Srebenic?s p?r t? krijuar m? territor m? t? gj?r? musliman.”

Drejtori i shkoll?s s? mesme n? Bratunac, Nikolic, pohoj p?r BCR se roli i tij n? luftim ishte i shkurt?r. Ai udh?hoqi forcat serbe n? Kravic? q? nga fillimi i luft?s deri n? dhjetor 1992, kur u plagos dhe u t?rhoq nga luftimet, ai tha.

Por ministria e brendshme e serb?ve t? Bosn?s, duke vepruar sipas urdh?rit t? kryeprokurorit shtet?ror t? Bosn?s, me 23 qershor arrestoj Nikolic dhe dhjet? serb? t? tjer? vendor? p?r dyshim t? involvimit n? masakr?n e Kravic?s.

Deri n? vitin 1995, ai ishte drejtor i Komunitetit Bujq?sor t? Bratunic?s, komun?s e cila posedon depon? e Kravic?s.

Nj? hetim n? masakr?n n? depo, e filluar nga policia serbe e Bosn?s, ka p?rfunduar se Nikolic ka lejuar ushtrin? serbe t? Bosn?s p?r t? p?rdorur nd?rtes?n me q?llim t? paraburgimit dhe vrasjes s? boshnjak?ve nga Srebernica. Me m? r?nd?si, hetimi i tyre pohon se Nikolic personalisht ishte pjes?marr?s n? vrasje.

Hetimi i policis? serbe t? Bosn?s zbuloj se pas vrasjes s? tyre, Nikoli gjithashtu morri pjes? n? mbulimin e gjurm?ve nga krimi dhe n? largimin e trupave n? nj? lokacion t? panjohur.

Ministria e brendshme e serb?ve t? Bosn?s p?rcolli dokumentet mbi Nikolic dhe dhjet? t? tjer?t tek nj?siti special p?r krime t? luft?s t? krijuar brenda zyr?s s? kryeprokurorit shtet?ror. At?her? ata urdh?ruan arrestimin dhe transferimin e tyre n? Sarajev?.

Por pas kat?r dit?ve n? paraburgim Nikolic u lirua. Sipas burimeve t? BCR n? gjyq, gjykat?sit pohuan se nuk kishin fakte t? mjaftueshme p?r t? mbajtur ate n? paraburgim.

Pas lirimit t? tij, Nikolic deklaroj p?r media se ai nuk kishte luajtur rol n? masakr?n e Kravic?s dhe se kishte kuptuar p?r vrasjet vet?m pas kryerjes s? tyre.

Gjat? q?ndrimit n? Kravic?, BCR gjithashtu intervistoj nj? serb tjet?r t? njohur Milos Milanovic. P?rpos udh?heqjes s? asociacionit lokal t? veteran?ve t? luft?s, Milanovic ?sht? gjithashtu an?tar i k?shillit t? Partis? Demokratike Serbe p?r Srebernic?, partis? s? krijuar dhe udh?hequr nga lideri serb i Bosn?s dhe i akuzuari i Hag?s, Radovan Karadzic.

Milanovic pohon se ushtar?t e Oric ishin fajtor p?r vrasje masive t? dhjetorit 1993 n? fshat. “N? dit?n e K?rsh?ndellave me 1993, 83 njer?z, kryesisht civil, u vran? dhe emrat e tyre do t? figurojn? n? p?rkujtimoren t? cil?n jemi duke nd?rtuar,” ai tha.

Ky num?r nuk p?rputhet me pohimet e fshatar?ve t? tjer? t? cil?t thon? se ata l?shuan fshatin n? fillim t? luftimeve n? vitin 1992 dhe shkuan n? Serbi.

Milanovic gjithashtu refuzon t? pranoj se mij?ra meshkuj dhe djem? nga Srebernica u masakruan n? vitin 1995, edhepse qeveria e Republika Srpska, RS, ka pranuar krimin n? nj? raport t? publikuar para nj? viti.

“Masakra ?sht? g?njesht?r,” i tha ai BCR n? shkurt t? k?tij viti. Gjat? intervistimit kat?r muaj m? von?, ai ende mbante t? njejtin q?nrim. “Kjo ?sht? propagand?, e krijuar me q?llim t? prezentimit t? serb?ve si njer?z t? lig?. Musliman?t jan? duk? g?njyer dhe jan? duke manipuluar me numra dhe ekzagjeruar ndodhit?. Shum? m? shum? serb? se musliman p?suan n? Srebernic?.”

Milanovic mohon se masakra e boshjak?ve ka ndodhur, edhepse ai kishte udh?hequr nj? nj?sit paramilitar, Gard?n Serbe, e cila supozohet se kishte marrur pjes? n? k?t? masak?r.

Burimet n? tribunalin e Hag?s i than? BCR se ata tani kan? fakte se Milanovic ishte n? vendngjarje t? masakr?s s? Srebernic?s. Ai pohon se ishte n? Bratunac n? at? koh?.

Kur u intervista k?t? muaj, Milanovic ofroj informat? tjet?r. “Un? isha aty [n? Srebernic?] n? korrik 1995 por un? isha vet?m ushtar, i par?nd?sish?m,” ai tha.

Ai shtoj se emri i tij ishte nd?r qindra t? tjer? n? list t? personave t? involvuar n? masak?r, t? krijuar nga Komisioni i RS p?r Srebernic?.

Milanovic nuk d?shiron t? flas? p?r depon? e Kravic?s dhe pohon se nuk e din? se sa boshnjak? jan? vrar? aty. Si shum? serb? t? tjer?, ai thot? se ngjarjet n? fshat ishin provokuar nga musliman?t t? cil?t “l?viznin n?p?r fshatra serbe, duke vrar?, plaçkitur dhe djegur sht?pi.”

N? Kravic?, BCR gjeti Mijo Jovanovic, nj? fshatar i cili luftoj p?r ushtrin? e RS. “Un? isha duke mbrojtur Kravic?n kur Oric hyri me forcat e tij me 7 janar dhe shum? civil p?suan,” ai tha. “Ata dogj?n fshatin dhe ushtar?t tan? u t?rhoq?n pasi forcat e Oric ishin m? t? fuqishme.”

Ai shtoj se viktimat boshnjake n? Kravic? nuk ishin civil? por ushtar?, t? vrar? n? p?rgjigje ndaj provokimeve boshnjake nga viti 1993 e m? tej.

“Ushtar?t musliman t? cil?t d?shironin t? arrinin n? territorin e tyre n? Tuz?ll u dor?zuan tek ushtar?t serb t? cil?t i d?rguan n? depo dhe i ekzekutuan ata,” ai tha. “Kjo nuk ishte b?r? nga fshatar?t por nga ushtar?t e çmendur t? udh?hequr nga [shefi i ushtris? s? RS Gjenerali Ratko] Mladiq.”

N? nd?rkoh?, boshnjak?t e kthyer n? rajonin e Kranic?s jan? t? zem?ruar me vendimin e serb?ve p?r t? nd?rtuar nj? p?rkujtimore derisa viktimat e tyre n? fshat mbesin t? pakujtuara.

Disa zyrtar? nd?rkomb?tar jan? gjithashtu kritik ndaj vendimit t? serb?ve. “Nd?rtimi i p?rkujtimores n? k?t? koh? ?sht? cinike,” Charlie Powell, p?rfaq?sues rajonal i Zyr?s s? P?rfaq?suesit t? Lart?, i tha BCR.

Dhe tani data e ceremonis? hap?se p?r p?rkujtimoren serbe ?sht? ndryshuar. N? fillim e planifikuar p?r gusht, tani ?sht? ndryshuar p?r 12 korrik t? k?tij viti, gati n? p?rputhje me dhjet? vjetorin e masakr?s s? Srebernic?s.

12 korriku ?sht? simbolik edhe p?r arsye t? tjera. ?sht? dita e Sh?n Pjetrit, dit?s kur para nj? dekade, gjenerali Mladiq zyrtarisht prezentoj “Srebernic?n e çliruar p?r popullat?n serbe.”

Deri me 29 qershor, nj? rresht i bankave prej druri do t? nd?rtohen p?rreth p?r musafir?t e ceremonis? hap?se.

“Ne do t? kemi Peshkopin Vasiljevic, presidenc?n e RS dhe emra t? tjer? t? r?nd?sish?m k?tu,” nj? nd?rtues pohoj p?r BCR.

N? an?n tjet?r, presidenca e entitetit serb nuk ka deklaruar se a do t? marr? pjes? n? p?rvjetorin e Srebernic?s.

N? Bibici, nj? fshat serb af?r Srebernic?s, shum? banor jan? kund?r pajtimit apo pranimit se krime t? luft?s jan? kryer n? em?r t? tyre.

“Ata gjet?n çka k?rkuan n? vitin 1995,” Radivoje Bibic deklaroj p?r bcr. “N?nt?dhjet? e n?nt? p?rqind t? serb?ve ndajn? t? njejtin mendim.”

Vukosava Bibic, djali i s? cil?s vdiq gjat? luftimit p?r ushtrin? e RS, u pajtua. “Do t? ishte m? mir? sikur ne t? kishim vrar? ata t? gjith?, apo n?se ata t? na kishin vrar? neve,” ajo tha, “pasi ne kurr? m? nuk mund t? jetojm? s? bashku.”

Mirna Mekic ?sht? reportere e trajnuar nga IWPR/BIRN, Nerma Jelacic ?sht? udh?heq?se e programit t? IWPR/BIRN p?r Bosne dhe Hercegovin?.