موحاسةبةكردني حكومةت

بةبص هةبووني سةركردايةتيةك ئامادةبصت سياسةتي تايةفةطةرايي تصثةرِصنصت، هيض شتصك مومكين نية،كةمتريني ئةو شتانةش شكستثصهصناني ضةكدارانة.

موحاسةبةكردني حكومةت

بةبص هةبووني سةركردايةتيةك ئامادةبصت سياسةتي تايةفةطةرايي تصثةرِصنصت، هيض شتصك مومكين نية،كةمتريني ئةو شتانةش شكستثصهصناني ضةكدارانة.

Tuesday, 20 February, 2007
IWPR

IWPR

Institute for War & Peace Reporting

- بة تايبةت كةمرِاطرتني ذمارةي ئةو سةربازانةي ثصويستن بؤ داطيركردن.



لة يةكةم رِؤذي رِزطاربونةوة، 9/4/2003، نةتوانرا ئاسايش بةرقةراربكرصت -هةروةكو ئةو تالآنكردنةي رِوويدا بةلَطةية لةسةر ئةم قسةية. بةبص ئاسايشيش، ديموكراسي و حوكمي ياسا هيض مانايةكي نية.



بةلآم ئةم هةلآنة بةشصوةيةكي سةرةكي ثةيوةنديان هةية بة يةكةم سالَي ئينتيقالةوة لة رِذصمي بةعسةوة بؤ سيستمصكي تر. لة مانطي حوزةيراني 2004 ةوة، عصراق لةلايةن عصراقيةكانةوة بةرِصوةدةبرصت و بةرثرسيارصتي هةلآيساني توندوتيذي تايةفةطةري و ئةو بارودؤخة كارةساتاويةي ئةمرِؤ وولآت خؤي تصدا دةبينصتةوة، ضيتر ناكةوصتة سةرشاني ئيئتيلاف: بةلَكو دةكةوصتة سةرشاني نوخبةي سياسي تازةي عصراق كة دةركردني ديكتاتؤريةت دروستيكرد.



ئيئتيلاف و حكومةتي عصراقي هةردوولايان بةردةوام جةخت لةسةر ئةوة دةكةنةوة كة خالَي تةركيز – يان ئةو خالَةي ثصويستة تةركيزي بكرصتة سةر- شكستثصهصناني ضةكدارانة. بةلآم ئةم خالَة ضيتر ثرسي مةركةزي نية – ئةطةر ثصشتريش وابوبصت- لة سياسةتي عصراقيدا. لةبةر نةبوني بةرنامةيةك، سياسةتصك (نةهجصك) يان ئةلَتةرناتيظصكي سياسي مومكين، ضةكداران شكست دةهصنن لة مةوداي دووردا تةنانةت ئةطةر سالآنصكيش بخايةنن.



ئةطةري حوكمكردني عصراق لةلايةن قاعيدةوة يان لةلايةن كؤثيةكي تةواو طؤرِاوي حيزبي بةعسةوة، ئا لةم ساتة درةنطةدا، هصشتا هةر خةيالَة. ئةولةويةتي رِاستةقينة – وة ثصشمةرجي ثصويست بؤ شكستثصهصناني ضةكداران – هةر ئةوةية كة بووة لة رِؤذصك دواي رِووخاني بةعسةوة: ئةويش حكومةتصكي عصراقي مةركةزي بةرثرسيار و كاراية.



بةبص ئةوة، بةبص سةردكردايةتيةك ئامادةبصت سياسةتي تايةفةطةرايي تصثةرِصنصت و نوصنةرايةتي سةرجةم وولآت بكات، هيض شتصك مومكين نية، كة كةمترينيان شكستثصهصناني ضةكدارانة.



بصتوانايي ئةو حكومةتةي كة شيعة سةركردايةتي ئةكات لة خؤدوورخستنةوة لة ميليشياكاني ئةندامة ثصكهصنةرةكاني خؤيي و هاوسؤزةكاني و بصتواناييان لة سةركردايةتيكردتي حكومةتصكي رِاستةقينةي سةرجةم عصراقيةكان كة هةموو عصراقيةكان متمانةي ثصبكةن، بوةتة تةطةرةي سةرةكي لةبةردةم شكستثصهصناني ضةكداران و بةرقةراركردني ئاسايش و دابينكردني خزمةتطوزارية طشتيةكان بؤ خةلَكي عصراق. ميليشياكان ئةو بةلآيةن كة دةبصت هةموو دامةزراوة حكوميةكاني لص ثاكبكرصتةوة، بة تايبةت وةزارةتي ناوخؤ و هصزة ضةكدارةكان.



ثصدةضصت ئةمة رِوون ديار بوبصت بؤ سودمةندة طةورةكاني شةرِي 2003 – نوخبةي كورد و شيعة كة ئةمرِؤ كؤنترؤلَي دةسةلآتي دةولَةت دةكةن و رِؤذانة ميليشياكانيان ئةو دةسةلآتة لاوازدةكةن. بةلآم ئةدائي دةولَةت لةسةر ئةرزي واقيع خةلَكي زؤر تووشي بصئومصدي كردووة.



هةر بؤ نمونة سةيري دادطاييكردن و ئيعدامكردتي سةدام حسةين بكة كة بةخراثي بةرِصوةضوو.



شصوازي دادطاييكردنةكة لة سةردةماني دةسةلآتي كاتي هاوثةيماناندا دانرا و ئةو طريمانانةي لصثرسراواني ئةمريكي ئةيانكرد ثصش طواستنةوةي سةروةري لة حوزةيراني 2004 دا، هاني شصوازصكي ئيتني و ئاييني دا بؤ سةيركردن و حوكمدان بةسةر تاوانبارصتي رِذصمي ثصشووي عصراقدا.



ئةم شتانةش لة شصوازي ئيعدامكردنةكة خؤيدا طةيشتة ترؤثك، وةكو نةبوني ئاشكراي كؤنترؤلَ لة ناو ذووري ئيعدامةكةدا كة ثاسةواني شيعةي تصدابوو – ئةنداماني ميليشيا نةوةك لصثرسراواني حكومةت – و طالَتةيان بة ديكتاتؤري ثصشوو دةكرد. ثاشان، هةروةكو لةلايةن زؤرصك لة شيكاركارانةوة تصبيني كراوة، ئةطةر حكومةتصك نةتوانصت ذوورصكي ئيعدام كؤنترؤلَ بكات كة 20 كةسي تصدابصت، ضؤن ئةتوانصت وولآتصك بةرِصوةبةرصت كة بةدةست شةرِي تايةفةطةريةوة دةتلصتةوة؟



ئينجا مةسةلةيكي طةورة تر هةية ئةويش ثةلةكردن بوو لة ئيعدامكردنةكةدا ثاش تؤمةتباركردني سةدام تةنها لةسةر بنةماي دادطاييكردني لةسةر مةسةلةي دوجةيل.



حوكمةكةي دوجةيل بة تةواوةتي وةستاوةتة سةر ئيعدامكردني 148 كةس لة شارؤضكةي دوجةيل دوابةدواي هةولَي تيرؤركردني سةدام لة 1982 دا. بةلآم ئةي ضي بلَصين دةربارةي ئةو هةموو دادطاييكردنةي تر كة ئةبصت ئةنجامبدرصت، بؤ نمونة دادطاييكردن لةسةر ئةو 200 هةزار كوردةي لة شالآوي ئةنفالدا كوذران لة 1987-1988 دا؟ يان ضي بلَصين دةربارةي ئةو مليؤن و نيو عصراقيةي كة بةشصوةيةك لة شصوةكان بة توندوتيذي مردن لة رِصطةي شةرِةكان و ئيجرائاتي سةركوتكردني رِذصمةوة هةر لة 1968 ةوة تارِووخاني. ئةي ضي بلَصين دةربارةي مافيان بؤ لصثرسينةوةي ئةنجامدةراني و هةستي عةدالةت؟



سةدام ئةو ديكتاتؤرة بوو كة توندوتيذي خؤي ئارِاستةي عصراقيةكان دةكرد لة هةموو ضين و توصذصك و بةرامبةر هةموو كؤمةلَطة ئيتني و ئايينيةكان.



ئيعدامكردني سةدام تةنها لةسةر كوشتن و برِينةكةي دوجةيل رِادةي تاوانةكاني سةرؤكي ثصشووي كةمكردةوة، لة باتي ئةوةي زيادي بكات. لةو كردارةشدا، ئةو حكومةتةي كة سوور بوو لةسةر ثةلةكردن لة ئيعدامكردنيدا، هةروةها لة ئاستي خؤشي كةمكردةوة.



لة كؤتايشدا، سةدام وا دةرنةكةوت لةسةر تؤماري جينؤسايدةكةيي و سةركوتكردني بص ئةندازةيي و ثةلامارداني دةولَةتاني دراوسصي ئيعدام كرابصت، بةلَكو وادةركةوت بة هؤي ثالَنةري تؤلَةسةندنةوةوة ئيعدامكرابصت. بةم ثصيةش مةحالَ بةدةست هات: سةدام حسةين، كة ديكتاتؤرصك بوو هاوشاني طةورةترين ستةمكارةكاني سةدةي بيستةم بوو، وةكو جؤرصك لة قارةمان دةركةوتةوة لة ضةند شوصنصكي جيهاني عةرةبيدا.



خراث بةرِصوةبردني ئيعدامكردنةكة باشترين نمونةي تايةفةطةري و مصش تةسكي نوخبةي سياسي تازةي عصراق بوو كة لةلايةن ئةو ئيئتيلافةوة هصنراية سةر حوكم كة ئةمريكا سةركردايةتي دةكات.



ئةو خةلَكةي عصراق كة لة ذصر ضةتري رِذصمة ديكتاتؤريةكةي سةدامةوة بةدةركةوتن ئصستا ئةمرِؤ كةس نازانص كصن و ضيان دةوصت. با دلَنيا بين ئةو مليؤنةها ذن و ثياوةي ذيانيان خستة سةر لةثي دةستيان و هاتنة دةرةوة بؤ ئةوةي دةنطي خؤيان بدةن لة هةلَبذاردنة مصذووييةكةي كانوني دووةمي 2005 دا، بةشصوةيةكي قارةمانانة هةلَسوكةوتيان كرد كة زةحمةتة بؤ خةلَكاني وةكو ئصمة كة تووشي وةها مامةلَةيةكي خراث و تؤقاندن نةبووين لة ماوةي 30 سالَدا، لصي تصبطةين. بةهؤي رِزطاربونيان لة ستةمكاري لة 2003 دا، ئةو خةلَكة ذيانيان خستة ذصر رِكصفي خؤيانةوة و بةثصي ئةو هةلَسوكةوتة رِةفتاريانكرد كة بةرامبةريان كرابوو. ئةمةش شتصكي باش بوو: ثاش هةموو شتصك ئةمة سياسةتة لة باشترين مانايدا.



بةلآم ئةوانيش قوربانين. ئةوةي لة ماوةي دةيان سالَدا بةرامبةريان كراوة لة شةوو رِؤذصكدا ناسرِصتةوة. سةرباري ئةو هةموو شتةي كة كلتوري مؤدصرني عةرةبي هةولَيداوة ئصمةي قةناعةت ثص بكات لةم سالآنةي دواييدا، هيض فةزيلةتصك نية لة قوربانيبوندا: بةلَكو وةزعصكي زؤر خراثة، نةوةكو خةسلَةتصكي مةزن و بالآنما بصت. ماوةي دةيان سالَ دةخايةنصت، ئةطةر ضةند نةوةيةكيش نةخايةنصت، تا لةطةلَ ئةو قوربانيبونةدا رِادصيت. هصشتا ئةبصت عصراقيةكان ئةم ميراتة خراثة و ئةم طيرخواردنة ضاكبكةنةوة و كؤتايي ثصبصنن لة رِصطةي خةسلَةتة سياسيةكاني هاولآتيبونةوة لة عصراقي نوصدا.



بة رِةضاوكردني ئةم ميراتية، لصثرسراوصتيةكي تايبةت ئةكةوصتة سةر ئةو عصراقيانةي كة لة ماوةي ئينتيقاليدا سةركردايةتيان دةكردن.



ئةو وانةيةي لة سياسةتي ململانصي عةرةب-ئيسرائيل لة ضةند دةيان سالَي رِابردودا فصري دةبين ئةوةية ئةو سةركردايةتيةي قوربانيبون بةرزدةكاتةوة بؤ ئاستي هؤكار و ثاساوي سةرةكي بؤ ئيشكردن لة سياسةتدا برِصكي زؤر ئةشكةنجة و ئازار و نةهامةتي بةسةر خةلَكةكةي خؤيدا دةهصنصت. بة رِةضاوكردني دةسةلآتي سياسي، ئةم جؤرة سةركردايةتية خؤشي خةلَك دةكاتة قورباني، هةروةكو سةرجةم مةتني مةعريفة لة سؤسيؤلؤذيا و سايكؤلؤذياي سياسي و مصذوو ئةمة ثشترِاستدةكاتةوة.



تةنانةت ضةكداران لة عصراقدا بةتةواوةتي لةم رِاستيانة تصدةطةن؛ لة رِاستيشدا طرةوي لةسةر دةكةن. هةر لةبةر ئةوة ئامانجيان هةرطيز بردنةوةي دلَ و عةقلَي عصراقيةكان نةبووة.؛ بةلَكو ئامانجيان ضاندني حالَةتصكي بةربلآوي هةستكردن بووة بة نةبوني ئةمني شةخسي لة ناخي خةلَكدا – بةردةواميش ئامانجيان وادةبصت- كة دةبصتة هؤي سةرهةلَداني ناعةقلآنيترين شصوةكاني هةلَسوكةوتكردن.



سياسةتيان سياسةتي ترس و تؤقاندنة كة لة سياسةتي رِذصمي ثصشوةوة فصري بون، ئةو رِذصمةي ئةماني بةرهةمهصنا، هةروةها سياسةتصكة دانراوة بؤ دروستكردني كاردانةوةيةكي توند لة نصو ئةو عصراقيانةدا كة لة 2005 دا بة شصوةيةكي زؤر جوان ثةنجةي شايةتماني دةستي رِاستي خؤيان بة رِةشي شينباو مؤركرد وةكو باجي شةرةف و حسابيان بؤ تةقينةوة و بؤمب نةكرد و ضوونة دةرةوة و دةنطياندا.



لة سالَي 1968 ةوة بةعس ئةو تةنها فيكرةيةي كة ئةيتواني ئةو فرة رِةنطية كؤمةلآيةتيةي عصراق كؤبكاتةوة، وةلانا، كة ئةويش فيكرةي عصراق بوو. وةلآميان بؤ ثرسياري "من كصم" ئةوةبوو ئةيانوت: تؤ يان يةكصكص لة ئصمة يان ئةبصت بمريت.



وةكو ئيلتيزامصك بة قسةكةي خؤيانةوة، هةركةسصك بيوصراية بلَصت من كوردم يان شيعةم يان ضةثم يان ديموكراتم يان ليبرالَم دةيانكوشت.



بة ثصضةوانةي ئةوةي ئةوانةي لة سةركردايةتي شيعةدا لة عصراق ئةيانةوصت ئةمرِؤ ئارطيومصنتي لةسةر بكةن، بةعس هةرطيز نةيويستوة دةولَةتصكي ئاييني سوننةمةزهةب لة عصراقدا دابمةزرصنصت. تايةفةطةري ئانتي-شيعة تةنها دواي رِاثةرِينةكةي 1991 بةشصوةيةكي بةرفراوان هصنراية ئاراوة. ئةو دةولَةتةي بةعس دروستيكردبوو لة عصراقدا هةتا جةنطي كةنداوي 1991 لة رِاستيدا لة دةولَةتصكي تايةفةطةري خراثتر بوو. ئةو دةولَةتة لةسةر بنةماي نةبوني متمانة و طومان و ترس طةشةي كرد كة هةموو كةسصكي طرتةوة.



بةم ماناية دةولَة’تةكة دةولَةتصكي ئيطاليتاريان بوو (واتة بة يةكضاو سةيري خةلَكي دةكرد). ثارضةثارضةكردني كؤمةلَ لة رِصطةي برةودان بة رق و كينة و تينويةتي بؤ تؤلَةسةندنةوة بةرزترين ئاواتي رذصم و ئامرازي بنةرِةتيي بوو بؤ كؤنترؤلَي كؤمةلآيةتي. هةموو كوردصك يان عةرةبصكي عصراقي، موسلَمان يان مةسيحيةك، شيعةيةك يان سوننةيةك لة دامةزراوةي بةعسةوة طلابوو و لة هةمان كاتيشدا قورباني ئةو دامةزراوةية بوو.



كاتصك شيعة بوونة زؤرينة لة ئةنجومةني نيشتماني عصراقدا و دةستيان كرد بة بةرِصوةبردني حكومةت، ئةم بارة طةورةيةي وولآتصكي تصكشكاو و بةقولَي بةشبةشبوويان بؤ مايةوة كة ثرِة لة كةمايةتي، وة ئةو كةمايةتيانة هةموويان بة جؤرصك لة جؤرةكان ئةشكةنجة و ئازاريان بينيوة. ضؤن شيعة شان دةدةنة بةر ئةو لصثرسراوصتية، ئةوة ئةو شتةية كة رِصرِةوي سياسةت لة عصراقدا دياريدةكات.



موفارةقةكة لةوةداية كة فيكرةي عصراق وةكو كؤيةكي فرةيي كة هةموو لايةك كؤبكاتةوة رِصكناكةوصت لةطةلَ هةستي شيعةدا بؤ ئيستحقاقي سياسي كة لة ئةشكةنجةو ئازاري ثصشووي خؤيانةوة سةريهةلَداوة. بنةرِةتيترين رِاستي سياسةتي قؤناغي ثاش سةدام لة عصراقدا ئةوةية كة تةنها شيعة ئةتوانن ئةو وصرانةييةي ئصستا بوةستصنن كة ميراتي ديكتاتؤريةتة. بة فةزلَي ذمارةيانةوة، شيعة بة ثلةي يةكةم طةورةترين لصثرسراوصتي ئةم ماوةي ئينتيقاليةيان لةسةر شانة، زياتر لة هةر طروثصكي تري ئيتني يان تايةفي لة عصراقدا.



هةروةها شيعة زؤر زياتريان هةية لة كيسيان بضصت لة هةر لايةنصكي تر، ئةمةش وانةيةكة كة ضةكداران باش تصيطةيشتوون. هةر لةبةر ئةوةشة شيعة دةكةنة ئامانج و مزطةوتةكان دةتةقصننةوة، وةكو مزطةوتي عةسكةري لة سامةرِا كة زؤر ثيرؤزة بةلاي شيعةكانةوة.



رِاستي ئةوةي كة عصراقيةكان هصشتا كصبرِكصي ئةوة ئةكةن سةبارةت بةوةي كص زياترين ئةشكةنجةوئازاري ضةشتووة و كص هاوكاري سةدامي كردووة و كص نةيكردووة، نيشانةي ئةوةية، با سةدام لة زيندانيشدا بصت، ئةوةي ئةو كردي هصشتا لة دلَي عصراقيةكاندا دةذي. طةورةترين خةتةريش ئالصرةداية بؤ ئايندةي عصراق.



ئةلَصن سياسةت هونةري مومكينة. بةلآم ئةمة تةنها كاتصك واية كة روئيايةكي فراوان هةبصت بؤ ئايندة – روئيايةك طةورةتر بصت لة بةرذةوةندي خودي كةسصك- كة رِصنمايي ثراكتيزةكاراني ئةم هونةرة بكات.



لة حالَةتي سودمةندي طةورةي شةرِي عصراقدا – نوخبةي شيعة كة هةلَبذاردنةكةي 2005 دةسةلآتي ثص بةخشين – سةركردايةتيكردني روئيائامصز بةتةواوةتي غائيب بووة. ئةنجامةكةشي حكومةتصكة كة شيعة سةركردايةتي دةكات كة خؤي بةشصكة لة كصشةكة نةوةك ضارةسةر بؤ قةيراني عصراقي.



سةرةنجام، ئةوة شيعةي عصراقي هةذار و بصدةرةتان و مةحروم لة مافةكانيانن - نزيكةي لة 60%ي دانيشتوانن- كة طةورةترين باج دةدةن بؤ شكستي ئةو هةموو سياسةتمةدارانةي ئيديعاي ئةوة دةكةن كة بة ناوي ئةوانةوة قسةدةكةن. شكستي سةركردايةتي شيعة لة عصراقدا، كة بةشصوةيةكي شياو و تةواو شةرعيانة هةلَبذصردراون، ئةمصستا دةستي كردووة بة جلَةو شلكردن بؤ هصزي خراثة. ئةطةر ئةو سةركردايةتية تةبةنناي روئيايةكي فراوانتر نةكات و بةرثرسيارصتيةكي قولَتر قبولَ نةكات، ئةو وولآتةي كة ئصمة هةموومان ئةوةندة قورس بؤي دةجةنطاين بؤ ئةوةي رِزطاري بكةين، ئةوا ئةمرِؤ بةرةو سةردةمانصكي تاريك و ثصشبيني ثصنةكراو هةنطاو دةنصت.



كةنعان مةكية ثرؤفيسؤري ديراساتي ئيسلامي و خؤرهةلآتي ناوةرِاستة لة زانكؤي براديز و دامةزرصنةري دةزطاي يادةوةري عصراقية و نوسةري كتصبي كؤماري ترس و سياسةتي عصراقي مؤدصرن و ضةند ئيشصكي ترة.
Iraqi Kurdistan, Iraq
Conflict
Frontline Updates
Support local journalists