هةرضةندة ثيَشتر لة لايةن رِؤذئاواوة خيانةتيان ليَكراوة، عيَراقية ئاساييةكان بؤ لابردني سةدام دةرِوانن.

نوسيني يوسف ئةلخوئي لة لةندةن

هةرضةندة ثيَشتر لة لايةن رِؤذئاواوة خيانةتيان ليَكراوة، عيَراقية ئاساييةكان بؤ لابردني سةدام دةرِوانن.

نوسيني يوسف ئةلخوئي لة لةندةن

Tuesday, 22 February, 2005
IWPR

IWPR

Institute for War & Peace Reporting

لةكاتيَكدا عيَراق جاريَكي تر خؤي بؤ شةرِ سازدةكات، مةزاجي زؤريَك لة عيَراقيةكان- تةنانةت لةناو عيَراق خؤشيدا- جياوازة لةوةي شةقامي عةرةبي و ئيسلامي. خةلَكي عيَراق ئةوةندة لةسةر دةستي سةدام حسيَن نالآندويانة ئةوةندة بةختيار نين كة ثرِ بة دلَ بلَيَن "نا" بؤ شةرِ.


كةس حةزي بة شةرِ نية. بيَطومان لةتوانادا بوو، ئةطةر بة هؤي هةلَة بيَماناكاني رِؤذئاواوة نةبواية، كة بةبيَ جةنط لة سةدام رِزطارمان بيَت. كردةي سةربازي شكستي ديثلؤماسيةتي رِؤذئاوا و دامةزراوة "شارستانيةكاني" دةنويَنيَ. بةلآم ئةطةر سةدام لة دةسةلآتدا بميَنيَتةوة، و جاريَكي تر ليَي بطةرِيَن، ئةوكات زيانةكة زؤر مةزن دةبيَت.


هةر لةدروستكردني دةولَةتي نويَي عيَراقةوة، شيعة كة زؤرينةي خةلَكي عيَراق ثيَكديَنن خراونةتة ثةراويَزةوة. مةرجةعيةت، كة بةرزترين دةسةلآتي دانثيانراوي شيعةية لة سةرتاثاي جيهاندا- كاريطةريةكي زؤري هةية لة نيَو شيعةي باشوري عيَراق و لة بةغداش، شيعةكان لة كؤلآنة هةذارةكاندا لة بارودؤخيَكي زؤر خراثدا دةذين، بةلآم دةوريَكي رِاستةوخؤيان نية لة بةرِيَوةبردني حكومةتدا.


حكومةت تةنها مولَكي حيزبي بةعس بوو، كة سةدام لة 35 سالَي رِابردودا، لة ريَيةوة بةرزبوةوة بؤ دةسةلآت. دواي كودةتا سةركةوتوةكةي لة 1968 دا، بةعس بة خيَرايي جوولآ بؤ ئةوةي كؤنترِؤلَي تةواوي عيَراق دابينبكات و هيض كاتيَكيشي بة فيرِؤنةدا بؤ جيَبةجيَكردني ثلانة وورد دارِيَذراوةكةي بؤ بيَهيَزكردني دامةزراوةي شيعي. هةنديَك لة سةرةك هؤزةكان بة ثارةي نةوت تةفرةدران و ذيَرخاني قوتابخانة ئاينيةكاني شيعة لةناوبرا. لة يةكةميني ئةو زةبرو زؤرانةي بةر ثيَشةوا ئاينيةكان كةوت، مةهدي ئةلحةكيم، كورِي ئايةتولَلآ عوزما موحسين ئةلحةكيم، بة سيخورِي تاوانباركرا. سالآني دواتريش هةزاران ثياوي ئايني كة طوايا بنةضةي ئيَرانيان هةية دةركران بؤ ئيَران.


رِذيَم دةستيي طرت بةسةر ديارترين بؤنةي ئايني شيعةدا. رِيَوشويَني زؤر بةهيَزي طرتةبةر بؤ كؤنترِؤلَكردني عاشورا، كة يادكردنةوةي شةهيدبوني حسيَني نةوةي ثيَغةمبةرة، بة طرتني رِيَطاكان بؤ رِيَطرتن لة سةردانكةرةكان و تةنانةت غةرامةكردني ئةو فةرمانبةرانةي حكومةتيش كة سةرداني مةزارة ثيرؤزةكانيان دةكرد.


لة رِاطةياندني عيَراقيدا ،كة لة ذيَر كؤنترؤلَي حكومةتداية، شيعة ئةو بونةيان نةبو كة شايستةي بون. دةشيا بةرنامةيةكي تةواو لة سةر نةجةف ببيني-شويَني يةكيَك لة دوو بةناوبانطترين قوتابخانة ئاينيةكان لة جيهاني شيعةدا- بة بيَ ئةوةي عةمامةيةك ببينيت ويَنةي مةلاكان لة فيلمةكان دةقرتيَنران مةطةر ئةو كاتة نةبواية كة بؤ ستايشي حكومةت لةويَدا بوون.


لة 1973 دا بةعس داهيَناني نويَي كرد لة سةركوتكردني شيعةدا بة لة سيَدارةداني ثيَنج ثياوي ئايني شيعةي تاوانباركراو بة ئةنداميَتيان بؤ حيزبي دةعوة، طةورةتريني رِيَكخراوة سياسية ذيَرزةمينيةكاني شيعة. لة 1975 دا رِذيَم ئةو ضةند قوتابخانة ئةهلية كةمةشي داخست كة شيعة خاوةني بوون بةناوي "خؤمالَيكردن" ةوة. شيعيزم هةرطيز لة سيستمي خويَندني عيَراقدا داني ثيَدا نةنراوة. مةنهةجي دةولَةت تةنها ئيسلامي سوني دةلَيَتةوة.


لةطةلَ شؤرِشي ئيَراني 1979 دا ضةوساندنةوة تاويسةند و بة لةسيَدارةداني ئايةتولَلآ موحةممةد باقر ئةلسةدر و بينتو لهوداي خوشكي لة 1980 دا طةيشتة لووتكةيةكي سامناك. هةزاران شيعة طيران و هةر لاويَكيش بضواية بؤ مزطةوت يةكسةر بة ئةنداميَتي دةعوة تاوانبار دةكرا. تةنانةت ئةو شيعانةش بةردةكةوتن كة دةبوونة عيلماني بؤ خؤلادان لة و ضةوساندنةوةية. هةنديَك كوذران، هةنديَكي تر دةركران بؤ ئيَران-لة نيَوياندا نزيكي تةواوي ئةو بازرطانة شيعيانةي كة لة بازارِي ناوةندي بةغدادا بالآدةست بوون.


لة هةشتاكاندا شيعةكاني عيَراق خؤيان بينيةوة كة لةطةلَ هاو ئاينةكانياندا دةجةنطن لةوديو سنوور لة ئيَران. كاتيَك ئايةتولَلآي عوزما ئةبولقاسم ئةلخوئي رِازينةبوو ثشتطيري خؤي بدا بة جةنط، زؤر لة هاوةلَة نزيكةكاني دةستطيركران. شةرِي سةدام لةطةلَ شيعةكاني خؤيدا زيرةكانة تيَكةلَكرا لةطةلَ شةرِي دذي ئيَران. سةدام ووتي دذايةتيكردني جةنط كاريَكي نانيشتمانثةروةريية، ، بؤ بة سةربازطرتني ذمارةي زؤر و زةوةندي لاوي شيعة.


دواي شكستي سةدام لة كوةيت لة 1991 دا، سةركوتكردني رِاثةرِينة جةماوةريةكةي باشور لة دذي رِذيَم بة تةواوي رِقي طةورةي سةدامي بةرامبةر شيعة ئاشكراكرد. ئةو تانكانةي كة رِاثةرِينةكةيان لةناوبرد ئةو دروشمةيان هةلَطرتبوو "لةمرِوَوة شيعة نية."مةزارطة شيعيةكان رِوخيَنران و دروستي بيرِورِاي شيعة خراية ذيَر ثرسيارةوة. شارة ديَرينةكةي كةربةلا تةختكرا-خانوةكان، دوكانةكان، مةزارطة و ناوةندة ئاينيةكان. زياد لة 100 كةسي ستافةكةي ئايةتولَلآ عوزما دةستطيركران .ئايةتولَلآ عوزما خؤشي ، لة تةمةني 92 سالَيدا، دةستطيركرا و بة زةبري هيَز برديان بؤ بنكةكاني ئيستخباراتي سةربازي لة بةغداد.


سيَ مانط ثاش رِاثةرِين، ئةو كاتةي هيَمني طةرِيَنرابوةوة، مزطةوتيَكي ميَذوويي شيعة لة شاري باكوريي سامةرِرِا تةختكرا. سةدام هةولَيدةدا هةموو ئاسةواريَكي شوناسي شيعة لة هةموو شويَنيَكي وولآتدا بسرِيَتةوة.


ئةمرِؤ ذمارةي ثياوة ئاينيةكاني شيعة لة زيندانةكاني عيَراقدا زياترة لة ذمارةي ثياوة ئاينيةكاني هةر باوةرِيَك لة هةركويَيةكي جيهاندا. زياد لة 200 كةسيان لة سيَدارةدراون لةوكاتةوةي سةدام دةسةلآتي طرتؤتةدةست. كةضي هيَشتا سةدام خؤي وةك سةركردةيةكي ئايني ثيشاندةدات. عودةي كورِي، لةو كاتةدا كة وةك جيَطرةوةي باوكي دةردةكةوت ئةوةندة رِؤيي كة ئيديعاي ئةوة بكات كة خؤي شيعةية لة هةولَيَكي ئاشكرادا بؤ خؤبردنة ثيَشةوة لةو طروثة بةهيَزة.


لة 1991 دا، سةرؤك جؤرج بؤشي باوك هاني عيَراقيةكاني دا بؤ رِاثةرِين لة دذي زؤردارةكة- و واشيان كرد، هةردوو كوردي باكور و شيعةي باشور. بةلآم دواي ئةوةي داواي لة عيَراقيةكان كرد كة سةدام لابةرن، ئةمريكا رِيَي بة سةدام دا كة هةليكؤثتةر بةكاربيَنيَت بؤ لةناوبردنيان لةو ناوضة دذة فرِينةي كة دانرابوو بؤ ثاريَزطاريكردنيان. رِيَي ثيَدا كة عةرةبي هؤرِةكان بكوذيَت بة تانكةكاني دواي ئةوةي ثيَي ووت كة ناتوانيَت بة فرِؤكةكاني بيانكوذيَت. ئةمريكا، بة بيَ كاردانةوة، ضاوديَري ووشككردني هؤرِةكان و ويَرانكردني ذينطة نايابةكةياني دةكرد.


سةرةرِاي ئةو خيانةتة طةورةية، زؤربةي عيَراقيةكان ثيَشوازيدةكةن لة لابردني سةدام حسيَن. بيَطومان شيعة ثيَشوازي دةكةن لةو هةلة بؤ بينيني ئةو رِؤلَةي كة دةبوو دةميَك بيَت لة ذياني نيشتماني عيَراقدا بيطيَرِن. شيعة تورِةو نائوميَدن، بةلآم نابيَت هيض لةو توورِةييان ئارِاستةي سووننة بكةن: لة عيَراقي دواي سةدام، سووننة و شيعة دةبيَت ثيَكةوة بذين و كاربكةن.


لة 1991 دا، شيعة كامـلَي خؤيان نيشاندا. ئةوان توورِةيي خؤيان رِوونةكردة طروثة ئايني و ئةتنيةكاني تر، بةلَكو رِوةو رِذيَم. سووننيان نةكوشت، ئةوانةيان كوشت كة لةطةلَ رِذيَمدا كاريان كردبوو.


عيَراق دةكةويَتة ناوجةرطةي جيهاني عةرةبةوة. ئارامي لة عيَراقدا كليلي ئارامي ناوضةكةية. بؤ ئةو مةبةستة عيَراق ثيَويستي بة ثلاني مارشالَ هةية بؤ ئاوةدانكردنةوةي وولآت و دابينكردني ئابووريةكي جيَطير. هةروةها ثيَويستيشي بةوةية كة خؤي كؤنترِؤلَي ذياني سياسي خؤي بكات. عيَراق كةسانيَكي بةهرةداري زؤر و ضينيَكي ناوةندي بةهيَزي هةية كة دةتوانيَت عيَراق بةرِيَوةبةريَت. ئةمريكا ناتوانيَت بة رِيَطاي سةربازي بؤ ماوةيةكي زؤر كؤنترِؤلَي عيَراق بكات.


ئيَمة سوثاسطوزار دةبين بؤ لابردني سةدام حسيَن. بةلآم ثيَزانينمان زؤرناخايةنيَت ئةطةر ئةمريكا بيةويَت زؤر بميَنيَتةوة.


يوسف ئةلخوئي بةرِيَوةبةري دامةزراوةي خوئية لة لةندةن.


Frontline Updates
Support local journalists