هةلَسورِاوةكاني كؤمةلَي مةدةني عيَراقي دةيانةويَت رِزطاريان بيَت لة شيَوازة كؤنةكةي سياسةتي لةسةرةوة بؤ خوارةوةي عيَراقي كة دورخستنةوةي ئةواني دي و سياسةتي ذيَربةذيَر سيماكاني بون.

نوسيني رِةند رِةحيم فرِانك لة واشينتن

هةلَسورِاوةكاني كؤمةلَي مةدةني عيَراقي دةيانةويَت رِزطاريان بيَت لة شيَوازة كؤنةكةي سياسةتي لةسةرةوة بؤ خوارةوةي عيَراقي كة دورخستنةوةي ئةواني دي و سياسةتي ذيَربةذيَر سيماكاني بون.

نوسيني رِةند رِةحيم فرِانك لة واشينتن

Tuesday, 22 February, 2005

لة ئابي 2002 دا بةرثرسة ثايةبةرزةكاني ئةمريكا كؤبونةوةي طرنطيان لةطةلَ نويَنةرةكاني شةش ثارتي ئؤثؤزسيؤني عيَراقيدا طيَرِا بؤ طفتوطؤكردن دةربارةي داهاتووي عيَراق لةكاتي رِوخاني رِذيَمي سةدام حسيَن دا.


شةش طروثةكة، كة دواتر بة طروثي شةشي ناسرا، ثيَك هاتبو لة دو ثارتي كوردي، ي.ن.ك و ث.د.ك، ئةنجومةني بالآي شؤرِشي ئيسلامي لة عيَراق، ئةنجومةني نيشتماني عيَراق، ويفاقي وةتةني عيَراقي و بزووتنةوةي ثادشايةتي دةستوري. يةكيَك لة ئامانجةكاني كؤبونةوةكة يةكخستني رِيزةكاني ئؤثؤزسيؤن بو. هةر لةو رِوةوة طروثي شةشي قايلبون بة ثيَشنياريَكي ئةمريكا بؤ بةستني كؤنفرانسيَكي طةورة و نويَنةري ئؤثؤزسيؤن بؤ ئةوةي ئؤثؤزسيؤن ثيَكةوة كؤبكاتةوة.


دواي ضةند جار دواخستن و لة نيَو كةشيَكي ثرِ مشتومرِدا، كؤبونةوةكة لة كؤتايي مانطي دوانزةدا لة لةندةن بةسترا. هةرضةندة زياد لة 400 عيَراقي ئامادةبون، زؤر كةس دةرئةنجامةكةيان ثيَ باش نةبو.


لةو كاتةدا شتيَكي زؤر نوسراوة سةبارةت بة ناكؤكيةكان لة ناو طروثي شةشي دا و هؤكارةكاني دواخستني كؤنفرانسةكة. رِاثؤرتةكان بةزؤري تةركيزيان كردبوة سةر رِكابةري، طويَنةطرتني زؤرينة و مناوةرةكردن بؤ دةسكةوتي شةخسي و طفتوطؤ دةربارةي "سةربةخؤكان"-ذمارةيةكي زؤري عيَراقي كة دةيانويست بونيَكيان هةبيَت لة كؤبونةوةكةدا.


ئةوشتةي كة بةشي خؤي سةرنجي رِاطةياندن و _دارِيَذةراني سياسةت ئةمريكاشي_ رِانةكيَشا ناكؤكيةكي قولَتر و طرنطترة لة ناو ئؤثؤزسيؤندا سةبارةت بة بنةماكاني سياسةتي عيَراقي لة داهاتودا. ئةم ناكؤكية تةنها لة


سنوور ي طروثي شةشي دا نية بةلَكو هةمو ئةو عيَراقيانة دةطريَتةوة كة طرنطي بة سياسةت دةدةن.


لة سةرةتاي ئةيلولدا لة وةلآمي ئةو هةوالآانةي كة باسيان لةوة دةكرد طروثي شةشي بة نيازة كؤنفرانسيَك ببةستيَت كة لة 80 كةس زياتر نةبيَت، نزيكةي 200 عيَراقي بيَلايةن لة ئةوروثا و ئةمريكا و رِذهةلآتي ناوةرِاست ياداشتنامةيةكيان ئيمزاكرد تيايدا داوايان كردبو كة كؤنفرانسةكة خةلَكيَكي زياتر بطريَتة خؤي بؤ ئةوةي نويَنةرايةتي هةموو هيَزةكاني ئؤثؤزسيؤن بكات. دواتر لة هةمان مانطدا لة نامةيةكدا، طروثيَكي بضوكي عيَراقيةكان داواي نويَنةرايةتيكردنيَكي زياتريان كردبوو بؤ بيَلايةنةكان.


نامةكة شتيَكي نويَ بو لة ثيَناسةكردني جاليةي عيَراقي دةرةوةدا، كة بؤ يةكةم جار وةك "كؤمةلَطةيةكي مةدةني عيَراقي" كة موحتةريف و يةكيَتية ثيشةطةرةكان و طروثةكاني مافي مرؤظ ، رِيكخراوة ناحكوميةكان، هونةرمةندان، نوسةران، هةلَسورِاوان، سةركردةي كؤمةلَطةكاني دةطرتةوة. نامةكة كة لة لايةن ئةياد عةلاوي و موةفةق رِوبةيعي و منةوة دارِيَذرابوو جةختي لةسةرئةوةدةكردةوة طروثي شةشي نويَنةرايةتي طؤشةنيطايةكي تةسك دةكات و ناتوانيَت هةمو ئةو بيركردنةوة سياسية جياوازانةي كة لة نيَو ئةو مليؤنةها عيَراقيةي دةرةوةدا ثةرةيسةندوة بطريَتة خؤي.


ياداشتنامة و نامةكة و نووسينة هاوشيَوةكانيان لة عيَراقيةكانةوة، ئةو كةليَنةي ئاشكراكرد كة لة ئؤثؤزسيؤني عيَراقيداية، لة نيَوان بنكةيةكي عيَراقي ثان وبةرين و سةركردةكاني طروثي شةشيدا ، ئةو كةليَنة تةواو جياوازة لةوةي لة ناو طروثي شةشي خؤيدا هةية.


سةرضاوةي ئةو نارِةزايية لة دذي طروثي شةشي ضي بوو؟ بة سانايي، ئةوة كاردانةوةيةكي توند بوو لة دذي شيَوازة باوةكةي طروثي شةشي لة سياسةتي سةرةوة بؤ خوارةوةي دورخستنةوةي ئةواني دي و سياسةتي ذيَربةذيَر، هاواريَك بو بؤ جيَكردنةوةي زياتر و شةفافيةت. ثيَشبرِكيَيةك بو لة نيَوان سياسةتي كؤن و نويَدا، لة نيَوان ئةوانةي دةرِوانن بؤ دواوة بؤ رِابردوي عيَراق بؤ قةناعةت و شيَوازةكاني ئيشكردنيان، بةرامبةر ئةوانةي حةزدةكةن بؤ ئيلهاموةرطرتن برِوانن بؤ داهاتوو.


زؤربةي رِةخنةكان لةو باوةرِةوة سةرضاوةدةطريَت كة طروثة سياسية سةرةكيةكاني عيَراقي ئةمرِؤ سياسةتي رِابردوي عيَراق بةرجةستةدةكةن. ئةوان لة ناكؤكية ئايدؤلؤجيةكاني ناوةندي سةدةي ثيَشوو لة 1940 ةكانةوة بؤ 1960 رِةطيانداكوتاوة، ئةو كاتةي فيكرة باوةكاني خةبات، نيشتمانثةروةري و رزطاربون لة ئيستعمار (ئةوروثي و عةرةب .. هتد) بوبو بة بةردي بناغةي سياسةتي عيَراقي.


طروثة عةرةبة نةتةويي و كوردةكاني هاوشيَوةيان، ثارتة كوردية ضالاكةكاني ئةمرِؤ بةرهةمي ئةو بزوتنةوة نةتةوةيية ئازاديخوازانةن. ثارتة شيعية ئيسلاميةكانيش (هةروةها بزووتنةوةيةكي ئازاديية لة دةست ئيستعماري كلتوري و طةرِانةوة بؤ ئةسلَ ") هةر لةو سةردةمةدا ثيَكهاتن، هةرضةندة سةركوتكردن ناضاري كاري ذيَرزةميني كردن بةلآم لةو سياسةتة ذيَرزةمينيةي عيَراق لة 1970 و 1980 كاندا باش طةشةيان كرد. ئةو ثارتانة دةركةوتةيان هةرضيةك بيَت بيروباوةرِة ناوةكيةكانيان دةطةرِيَتةوة بؤ سةردةمي سياسةتي عيَراقي قةتيسكراو لة ناوةرِاستي سةدةي ثيَشوودا. لة ئةنجامي ئةوةدا ميتؤدةكانيان هةر ئةوانةي بزووتنةوة نهيَنيةكانة لة ذينطةيةكي دوذمنكارانةدا. ئةوان بة


ووريايي و بة نهيَني مناوةرةدةكةن. سةركردةكانيان كؤنترِؤلَصكي ناوةندييان هةية. بونية و ثرؤسةي برِياردان و ئامانجةكانيان ليَلَة نةك تةنها بؤ طروثةكاني تر بةلَكو بؤ ئةندامةكاني خؤشيان.


ئايدؤلؤجياي طروثة سةرةكية ئيسلامي، شيوعي و نةتةوييةكان، عيَراق وةك بةشيَك سةيردةكات لة كؤيةكي طةورةتر، لةبري ئةوةي عيَراق خؤي لة خؤيدا وةك كؤتاييةك سةير بكات. عةرةبة نةتةوةييةكان ثيَناسةي عيَراق دةكةن بةو رِؤلَةي كة دةيطيَرِيَت لة ناو قةوميةتي طةورةتري عةرةبي دا تةنانةت ئةطةر خةوني يةكيَتي سياسي عةرةبيشيان خستبيَتة لاوة، ثارتة كورديةكان كوردستاني عيَراق بة بةشصك لة كؤيةكي طةورةتر دةبينن و بة هةريَمةكةش دةلَيَن كوردستاني باشور . تةنها بةم دواييانة ثارتة كوردةكان دةستيان كرد بة قسةكردن دةربارةي رِؤلَيان لة سياسةتي عيَراقيدا. بؤ ئيسلاميةكانيش ميساليةتي ئةفلاتوني سيستمي حوكمي ئوممةي ئيسلامية نةك دةولَةت.


ئةم بابةتانة تةنها ئةكاديمي نين. ئةو جؤرة ئايدؤلؤجية فرةناوضةيية فيكرةي هاولاَتيبوون بيَهيَزدةكات و سياسةتمةدارةكانيش لة ثيَويستية تايبةتيةكاني عيَراق وةك ولآتيَك دوردةخاتةوة.


بةتايبةتي ئؤثؤزسيؤني عةرةبي شكستخواردو بو لة دروستكردني حيزب يان دامةزراوةكان لة سةر هيَلَة نويَكان. زؤربةي ئةو طروثانة تةكةتولي بضووكي ضةند كةسيَكن كة قازانجيَكي هاوبةش كؤياندةكاتةوة و ثشت بة برِياري بةثةلة و ئيرتيجالي دةبةستن. حيزب نية بة ستراكتؤريَكي ديار، بنكةيةكي ثشتطيري جةماوةري، ئةجيَندايةكي سياسي رِاطةيةندراو و ئةو كةسانةي دةسةلآتي بةرِيَوةبردنيان هةية ناديارن. تاكة هةلآويَر حيزبي شيوعي ديَريني عيَراقة. هةروةها ئؤثؤزسيؤن لةوةشدا شكستيهيَناوة كة ئةو رِيَكخراوة سياسيانة دروستبكات كة هيَلَة ئةتنيةكان تيَدةثةرِيَنن.


شتيَكي بيَئةزمونانة دةبو ئةطةر داواي ئةو سياسةتة ئالَؤزة بكةين ئةطةر ئةو رِاستية نةبواية كة ئؤثؤزسيؤن بةلايةني كةم بؤ ماوةي 20 سالَ دةبيَت ضالاكة و –12 سالَيش دةبيَت لةسايةي ثشتطيري و دانثياناني دةولَةتيشدا دةحةويَنةوة.


طةورةترين كيَشة كةرِوبةرِوي ئؤثؤزسيؤني عيَراقي دةبيَتةوة ئةوةية كة وشياريي سياسي عيَراقي بةشيَوةيةكي دراماتيكي زياديكردوة لة ماوةي ئةو دةيةيةي رِابردودا. ضيدي طوزارشتكردن لة عيَراق لةسةر هيَلَة ئةتني و نةتةوةيي و ئاينيةكان مايةي قبولَكردن نية لةلايةن عيَراقيةكانةوة. ضيدي سياسةتي دورخستنةوة و نهيَني كة دةستوريَك رِيَينةدابيَت سةربةم زةمانة نية، بةتايبةتي بؤ ئةو عيَراقيانةي كة لة دةرةوةي عيَراقن. لةكاتيَكدا كة ديموكراسيةت و بةشداريكردن رِووخساري هةمو سياسةتيَكن.


هةرلةبةرئةوةشة زؤرينةي طةورةي عيَراقيةكان لةدةرةوةي عيَراق خؤيان لة خانةي سةربةخؤكاندا دادةنيَن و قايلنابن ببةستريَنةوة بة هيض طروثيَكي سياسيةوة.


جةنطي كةنداو خالَي وةرضةرخان بو بؤ عيَراقيةكان لة ناوةوة و لة تاراوطةش. بؤ ئةوةي ئةوان بةشداري سياسةت بكةن ثيَويستيان بةوةية جؤريَكي نويَي سياسةت ببينن لة دواي سةدام حسيَن. بؤ زؤربةي عيَراقيةكان، ئةو سياسةتةي ئيَستا زؤر هةريَمطةريانةية: عيَراق بونيَكي دياريكراو و تةواوة و دةبيَت بةتةنيا بؤ خؤي سةيري بةرذةوةندي عيَراق بكريَت.


بةتايبةتي عةرةبة عيَراقيةكان نةتةوايةتييان طؤرِيوة بة نيشتمانثةروةري، وة هةلَويَستي "عيَراق لة ثيَشدا، تةنها عيَراق" يان هةلَطرتوة.


رِةند رِةحيم فرِانكي بةرِيَوةبةري جيَبةجيَكةري دامةزراوةي عيَراقة لة واشينتن


Frontline Updates
Support local journalists