هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان
ره‌وشی ئه‌نباڕ به‌ره‌و نائارامی ده‌چێت دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی گرژ
Friday, 20 March, 2009
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان
ره‌وشی ئه‌نباڕ به‌ره‌و نائارامی ده‌چێت دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنێكی گرژ
Friday, 20 March, 2009
بای به‌هێز پۆسته‌ره‌كانی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردنی له شه‌قامه‌كانی پارێزگای ئه‌نباڕ په‌رش و بڵاو كردووه. ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق له ئه‌نباڕ، ناڕه‌زاییه‌كی قووڵی لێكه‌وته‌وه.
له شاری ره‌مادی، كه پایته‌ختی پارێزگای ئه‌نباڕه، ئه‌و پۆسته‌رانه‌ی به‌رگه‌ی هێزی بایان گرتووبوو، منداڵان لێده‌كةنه‌وه و كۆلارةى ليَدروست دةكةن. هه‌ندێك له منداڵه‌كان پێشبڕكێ له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كه‌ن ئاخۆ كامه‌یان یه‌كةمجار ڕیكڵامی پارتێكی دیاریكراو لێ ده‌كاته‌وه.
منداڵێكی ته‌مه‌ن نۆ ساڵان له ته‌نیشت هاورييةكانيةوة وه‌ستابوو، ئاطادارى دةكردنةوة لةليكردنةوةى پۆسته‌ری شێخێك یان سه‌ركرده‌یه‌ك كةله‌هه‌مان هۆزه‌كه‌ی ئه‌ون بوون. "هه‌ر كه‌سێك ئه‌م پۆسته‌ره لێ بكاته‌وه ئه‌وا دژی شێخه و منیش شێخی لێ ئاگادار ده‌كه‌مه‌وه،" ئه‌و منداڵه وتی.
سه‌رۆك هۆزه عه‌شایه‌ره‌‌كه‌كان به‌شێكن له‌و كه‌سانه‌ی باشترین ئه‌نجامیان له ئه‌نباڕ به‌ده‌ست هێناوه. هاوپه‌یمانیی سه‌حوه‌ی ئه‌م سه‌رۆك هۆزانه له میلیشیاكانی ئه‌نجومه‌نه‌كانی رابوون دروست كران كه له لایه‌ن ئه‌مریكاوه پاڵپشتیان لێ ده‌كرا و هه‌وڵه‌كانیان بؤ گێڕانه‌وه‌ی ئارامی بۆ پارێزگاكه، به‌رز نرخێنرا.
دانیشتوانی پارێزگای ئه‌نباڕ كه زۆرینه‌یان سوننه‌ن نیگه‌رانیان لةسةر ئه‌و سیاسه‌تمه‌دارانه بؤ دروستببوو كه چوار ساڵ به‌ر له ئێستا له ڕێی هه‌ڵبژاردنه‌وه گه‌یشتبوون به ده‌سه‌ڵات. زۆربه‌ی ده‌نگده‌رانی پارێزگاكه به‌شداریان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا نه‌كردبوو.
له چوارچێوه‌ی هاوپه‌یمانییه‌كدا، حزبی ئیسلامیی عێراقی كه ئێستا له ده‌سه‌ڵات به‌شداره پله‌ی سێیه‌می به‌ده‌ستهێناو نزیكه‌ی ١٦ له‌سه‌دای ده‌نگه‌كانی برده‌وه. ئه‌م پارته لایه‌نێكی سوننیی سه‌ره‌كییه له حكومه‌تی فیدڕاڵی له به‌غدا. پیشتر حزبي ئيسلامى هيج ڕكابه‌رێكی به‌هێزی نه‌بوو وة زاڵبوو به‌سه‌ر كاروباری سیاسی ئه‌نباڕداو ٨١% كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پێشووی به‌ده‌سته‌وه بوو.
ئه‌نجامه سه‌ره‌تاییه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌ریانخست كه هاوپه‌یمانیی سه‌حوه ١٧% ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ست هێناوه و به جیاوازییه‌كی كه‌م له پله‌ی دووه‌م هات دوای پڕۆژه‌ی نیشتیمانیی عێراق كه پارتێكه ساڵح موتله‌گ رابه‌ری ده‌كات و بةهةلَويستة دژة ئه‌مریكيةكان ناسراوة.
هه‌رچه‌نده پڕۆسه‌ی ده‌نگدان به هێمنی به‌ڕێوه‌چوو، گرژییه‌كان له نێوان پارته ڕكابه‌ره‌كاندا له دوای ده‌نگدان چڕتر بوونه‌وه و هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌وةیان دروست كرد دووباره ئه‌نباڕ بكه‌نه‌وه به نائارامترین پارێزگای عێراق.
هاوپه‌یمانییه ڕكابه‌ره‌كان سه‌ركه‌وتنیان راگه‌یاند و تۆمه‌تی ساخته‌كاریشیان له نێوان یه‌كتردا ئاڵوگۆڕ كرد. راپۆرته‌كان ئاماژه‌یان بۆ ئه‌وه كرد كه سه‌رۆك هۆزه‌كانی میلیشیاكانی رابوون هۆشیاریان دابوو "كرده‌ی سه‌ربازی" ئه‌نجام بده‌ن ئه‌گه‌ر ڕكابه‌ره‌كانیان له حزبی ئیسلامیی عێراقی له هه‌ڵبژاردنه‌كان ببنه‌وه.
ئه‌م هه‌ڕه‌شانه كه دواتر سارد كرانه‌وه، ده‌ریانخست كه ئاشتی له ئه‌نباڕدا لاوازة. لایه‌نه نوێیه‌كانی پارێزگاكه زۆرێك له یاخیبووانی پێشوو له‌خۆ ده‌گرن كه پێیان وایه به‌شداریكردنیان له پڕۆسه‌ی سیاسی پاداشتی به‌دواوه‌یه.
هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌مساڵى عيَراق له لایه‌ن ئه‌مریكاوه وا لێك ده‌درایه‌وه كه هه‌لێكه بۆ پته‌وكردنی ده‌ستكه‌وته‌كانی بواری ئاسایش له ڕێی دوورخستنه‌وه‌ی عه‌ره‌بی سوننه له گۆڕه‌پانی جه‌نگ و تێكه‌ڵكردنیان به پڕۆسه‌ی سیاسی.
هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن له دوا ساته‌كاندا زۆر گه‌رم و گوڕ بوون، زۆرێك له ميوانه‌كانیان سه‌رسام كرد كه پێشتر پارێزگاكه به‌لایانه‌وه سيمبولي ناكۆكی بوو.
حازم محه‌مه‌د له كه‌نه‌دا گه‌ڕابوویه‌وه و به زه‌حمه‌ت شوێنی له‌دایكبوونی خۆی ناسیه‌وه كه شاری ڕه‌مادییه.
"وام زانی ناونیشانه‌كه‌م به هه‌ڵه وه‌رگرتووه،" محه‌مه‌د وتی كاتێك وه‌سفی شه‌قامه‌كانی ده‌كرد كه هه‌موو ڕووكارێك – له دیواری به‌ربه‌سته‌وه تا ستوونه‌كانی كاره‌با – به پۆسته‌ری هه‌ڵمه‌ته‌كان داپۆشرابوو.
محه‌مه‌د ١٦ ساڵه له كه‌نه‌دایه، زۆرترین شت له‌بیری بێت له‌باره‌ی ره‌مادی بیره‌وه‌رییه‌كانی دیكتاتۆرییه‌تی سه‌دام حوسێن و بڵاوكراوه‌كانی راگه‌یاندنه ده‌رباره‌ی ئه‌و توندوتیژییه‌ی له دوای شاڵاوه‌كه‌ی ئه‌مریكا له ٢٠٠٣ سه‌ریهه‌ڵدا.
"ئه‌و بیره‌وه‌رییه تاڵانه‌م بیر نه‌ما كاتێك پۆسته‌ری پاڵێوراوانم بینی له پیاوان و له ژنان. وام زانی هێشتا له ده‌ره‌وه‌ی عێراقم،" محه‌مه‌د وتی.
زۆرێك له پۆسته‌ره‌كانی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژادن شێوێندراون.
پۆسته‌ره‌كانی لیستێك كه حزبی ئیسلامیی عێراقی له‌خۆگرتبوو زیاتر له‌وانی تر شێوێنرابوون – ئه‌مه‌ش ره‌نگه له سه‌ره‌تاوه ئاماژه‌یه‌ك بووبێت كه به‌رپرسه‌كانی ئه‌و پارته كه ئێستا به‌شدارن له ده‌سه‌ڵات، ئه‌نجامی خراپ به‌ده‌ست ده‌هێنن.
دروشمی پارته‌كه "له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا، ژیانتان به‌نرخه" مانای تری لێ كه‌وته‌وه له زمانی عه‌ره‌بیدا له‌به‌ر وشه‌ی "قیمه" كه مانای نرخ یان گۆشتی قیمه‌كراو ده‌گه‌ینێت. ئه‌و پۆسته‌رانه‌ی كه ئه‌م دروشمه‌یان له‌سه‌ر بوو به شێوه‌یه‌ك شێوێنرابوون كه ببێته "له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا، ژیانتان ده‌بێت به قیمه".
له شوێنی تردا، وێنه‌ی پاڵێوراوان و چاوه‌كانیان ده‌رهێنرابوون یان به بۆیه‌ی سوور داپۆشرابوون. له‌سه‌ر وێنه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگای ئه‌نباڕ نووسرابوو "دز" له‌گه‌ڵ پرسیاری "ئه‌م سامانه‌تان له‌كوێ هێناوه؟"
تا راده‌یه‌ك كه‌س به‌شداری نه‌كرد له هه‌ڵبژاردنی رابردووی ئه‌نجومه‌نی پارێزگانی ٢٠٠٥ له ئه‌نباڕدا. زۆربه‌ی عه‌ره‌بی سوننه له ماڵه‌وه مانه‌وه له كاتێكدا پیاوانی ئایینی داوایان ده‌كرد كه‌س به‌شداری نه‌كات و هه‌ڕه‌شه‌ی هێرشی چه‌كدارانیش له‌ولاوه وه‌ستابوو.
ئه‌و كاته، ئه‌لقاعیده‌ی باڵی عێراق ده‌ستی به‌سه‌ر یاخیبووندا گرتبوو. ته‌كتیكه‌كانی ئه‌لقاعیده له كۆتاییدا دڵی هۆزه‌كانی ناوچه‌كه‌ی ڕه‌نجاند كه عه‌ره‌بی سوننه بوون و ده‌ستیان به پێكهێنانی ئه‌نجومه‌نه‌كانی رابوون كرد و ڕووبه‌ڕووی توندڕه‌وه‌كان بوونه‌وه. باڵه‌خانه حكومییه‌كان ته‌قێنرانه‌وه و پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردنیش كوژران.
زۆر كه‌س ئه‌و كاته خواسته سیاسییه‌كانی خۆیان دواخست، له‌وانه‌ش رومه‌یز محه‌مه‌د جاسم كه ئه‌مساڵ خۆی پاڵاوت له‌سه‌ر پارتی گردبوونه‌وه‌ی نیشتیمانیی ساڵح موتڵه‌گ.
"ویستم خۆم بۆ هه‌ڵبژاردنی رابردووی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان بپاڵێوم به‌ڵام له لایه‌ن یاخیبووانه‌وه هه‌ڕه‌شه‌م لێ كرا. له‌به‌ر خاتری خێزانه‌كه‌م خۆم كێشایه‌وه،" جاسم وتی.
جاسم وتی متمانه‌ی به موتڵه‌گ هه‌یه به‌هۆی "هه‌ڵوێسته نیشتیمانییه‌كانی"يةوة. له‌مێژه موتڵه‌گ له پێناو مافی عه‌ره‌بی سوننه هه‌وڵ ده‌دات و له‌م هه‌ڵبژاردنه‌شدا كارتێكی نیشتیمانی به‌كارهێنا.
هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره به‌هێمنی به‌ڕێوه‌چوو. راپۆرته‌كان باسی بیستنی ده‌نگی ته‌قه‌یان كرد له ڕه‌مادی، به‌ڵام ته‌قه‌ی خۆشی بوون كاتێك پاسه‌وانه‌كانی هاوپه‌یمانیی سه‌حوه به شه‌قامه‌كاندا ده‌سوڕانه‌وه و ته‌قه‌یان به ئاسماندا ده‌كرد.
ئه‌و جیاوازییه‌ی كه له‌گه‌ڵ ٢٠٠٥دا هه‌بوو به‌رچاو بوو. ئه‌و كاته ئه‌و پیاوانه‌ی له شه‌قامه‌كاندا ده‌بینران پیاوی ده‌وڵه‌ت نه‌بوون و ته‌قه‌كانیش هی ئه‌و شه‌ڕانه بوون كه له‌گه‌ڵ سه‌ربازه ئه‌مریكییه‌كان ده‌كران.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ڕێژه‌ی به‌شداریی ده‌نگده‌ران ئه‌مساڵ له ئه‌نباڕ ٤٠% بوو، ئه‌مه‌ش له‌وپه‌ڕی نزمیدا بوو. ئه‌م ڕێژه نزمه و ئه‌و جیاوازییه بچووكه‌ی له نێوان هه‌ر سێ پارته سه‌ره‌كییه‌كه‌ی پارێزگاكه‌دا هه‌بوو، كه جیاوازیی نێوان هیچ كامێكیان له سێ له‌سه‌دا ڕه‌ت ناكات، ئاگری ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی خۆشتر كرد كه باس له‌وه ده‌كه‌ن ساخته‌كاری كراوه.
ئێستا كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان له عێراق له‌م ده‌نگۆیانه ده‌كۆڵێته‌وه. سه‌ره‌ڕای شه‌ڕه‌قسه‌ی نێوان ڕكابه‌ره‌كان، هه‌موو لایه‌ك تا ئێستا خۆیان له پێكدادانی سه‌ربازی پاراستووه و ڕه‌نگه قه‌ده‌غه‌ی هاتووچۆ به به‌رده‌وامی له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ڕۆڵێكی باشی هه‌بووبێت.
هه‌ڕه‌شه‌ی به‌رپابوونی توندوتیژی و نزمیی ڕێژه‌ی به‌شداربووان مایه‌ی نیگه‌رانین و به‌ده‌ر له‌مانه هه‌ڵبژاردنه‌كه سه‌ركه‌وتوو بوو و ده‌سه‌ڵاتی زیاتری به‌خشیوه به عه‌ره‌بی سوننه له ئه‌نباڕ.
هه‌رچه‌نده ڕه‌وشی ئاسایش له ئه‌نباڕ باشتر بووه له‌ضاو ٢٠٠٥ دا، به‌ڵام پێده‌چێت لایه‌نه‌كانی تر به‌ره‌وپێشچوونی وایان به‌خۆیانه‌وه نه‌دیبێت.
سوعاد وافق، ژنێكی به‌ته‌مه‌نه له گه‌ڕه‌كی ئه‌نده‌لوسی شاڕی ڕه‌مادی، وتی ده‌بوایه پاره‌ی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن بۆ "بێوه‌ژنان و هه‌ژاران و خێزانی گیراوه‌كان" سه‌رف بكرایه.
"ئه‌وه‌یان زۆر باشتره له‌وه‌ی پاره به‌فیڕۆ بدرێت بۆ كاغه‌ز و وێنه‌ی پاڵێوراوان كه چاره‌نووسیان دڕان و سوتان بوو."
داود سه‌لمان په‌یامنێرێكی راهێنراوی IWPRه له ڕه‌مادی و نیڵ ئاڕون موحه‌ریرێكی په‌یمانگاكه‌یه له عێراق و له هه‌ولێر داده‌نیشێت.
