طةرِانةوة بؤ دواوة لة خستنةرِووي زانياري

بةردي بناغةي حوكمكردني باش بريتيية لة دابينكردني زانياري بؤ ئةوةي هاولآتيان بتوانن ضاودصري حكومةتةكةيان بكةن.

طةرِانةوة بؤ دواوة لة خستنةرِووي زانياري

بةردي بناغةي حوكمكردني باش بريتيية لة دابينكردني زانياري بؤ ئةوةي هاولآتيان بتوانن ضاودصري حكومةتةكةيان بكةن.

Thursday, 14 June, 2007
IWPR

IWPR

Institute for War & Peace Reporting

. ثةرلةمان و قةزاي سةربةخؤ ثصويست و طرنطن. بةلآم بةلاي منةوة، ماناي رِاستةقينةي ديموكراسي لصثرسينةوة و لصثرسراوصتية، وة سةرباري هةموو نارِةحةتيةكان، ثصويستة عصراق بةردةوام بصت لةسةر ئةو رِصرِةوة.



كصشةي سةرةكي لةطةلَ سةدام حسةيندا ئةوةبو كة لةذصر لصثرسراوصتي كةسدا نةبوو. ئةم تاكة هؤكارة بووة هؤي رِووداني هةموو تراذيدياكان و وصرانبوني وولآتةكةمان.



ئصستا ثصويستة لةسةرمان كلتورصكي بةرثرسيارصتي بنيات بنصن، خالَي سةرةتاش بؤ ئةمة زانيارية. تةنها رِصطةيةك كة حكومةت بةرثرس بصت بةرامبةر بة خةلَك ئةو كاتةية كة خةلَك بزانصت حكومةت ضي دةكات.



لة سالَي 2003 دا، دواي رِووخاني سةدام، دةرطاكان والآبوون و خةلَك تواني دةستي رِابطات بة زانياري متمانةثصكراودا. خةلَكي ئةيتواني زانياري دةربارةي ئةو فةرمانانة بزانصت كة دةسةلآتي كاتي هاوثةيمانان دةريدةكردن. بودجةي 2004 بلآوكرايةوة، وة مومكين بو بزانرصت كة هةر وةزارةتصك ضةندي بؤ تةرخاندةكرصت. ئةمةش ئاستصك بوو لة زانياري كة خةلَكي عصراق ثصشتر هةرطيز ئةزموني نةكردبوو.



ئصستا، سةرةرِاي هةلَبذاردن و ريفراندؤم، عصراق بة فيعلي هةنطاوصكي ناوة بؤ دواوة لةو شةفافيةتةي كة ئةو كات هةبوو.



لةطةلَ سةقامطيربون و ضةسثاني حكومةت و بيرؤكراسيدا، طةرِاينةوة بؤ رِصطة كؤنةكان و سيستمة كؤنةكان، وة ضيتر زانياري رِاستةقينة نةما.



لصكدانةوةي ئةم طةرِانةوةية بؤ دواوة شتصكي سادةية: حكومةت لة هةموو شوصنصك مةيلصكي هةية بؤ داخران ئةطةر فشار نةخرصتة سةريان بؤ ئاشكراكردن و هاوكاريكردن. عصراقيش لةمةدا حالَةتصكي شاز نية، بصجطة لةوةي ئصمة بة خصراييةكي زياتر بةو ئارِاستةية ئةرِؤين لةبةر ئةو مصذووةي هةمانة لة فةرمانرِةوايي موتلَةقدا.



ئصمة بة ثةلة بةرةو دواوة ئةرِؤين بةرةو نهصنطيريي، وةكو ئةندامصكي جةماوةر ضيتر ناتوانم برِؤم و رِاستيةكان بزانم. وة ئةوةشي كة نايزانم، ناتوانم نارِةزايي بةرامبةر دةرببرِم. ناتوانم حكومةت بةرثرس بكةم.



هةر لةبةر ئةوةية ميديا و كؤمةلَطةي مةدةني فراوان هصندة طرنط و بنةرِةتين. وةكو ئةندامصكي جةماوةر، رِؤذنامةطةري ووتةبصذي منة؛ دةنطي منة. بةبص هةبوني كؤمةلَطةيةكي مةدةني بةهصز كة لة رِصطةي دةزطاي تؤكمةوة ئيشبكات، شتصكي حةتمية كة هةموو حكومةتصك دةبصتة حكومةتصكي فاشي.



بؤ ئةوةي ميديا ببصتة كؤلَةكةيةكي بةهصزي ديموكراسي، بؤ ئةوةي ببصتة دةسةلآتصكي ضوارةمي رِاستةقينة كة بتوانصت تةحةدا بكات، ثصويستي بة ضوار شتي سةرةكي هةية.



يةكةم شت و ثصش هةموو شتصك، بصطومان، ئازايةتي ثيشةوةراني ميدياية. مردني ئةو ذمارة زؤرةي رِؤذنامةنوسان لة ماوةي سص سالَي رِابردوودا تراذيدياية، بةلآم لة هةمان كاتدا ئةوانة ثالَةوانن. ئةوانة مامةلَة بة مةسةلةطةلي خةتةرةوة دةكةن لة رِصطةي بةرزكردنةوةي رِووناكي بةرثرسيارصتيةوة، لةم رِؤذانةشدا ئةم ئازايةتية شتصكي ثصويستة.



دووةم، دةستور ئازادي رِؤذنامةطةري مسؤطةردةكات، بةلآم ئةمة هصشتا ئةبصت ياسايةك ثشتطيريي لصبكات كة ثةرلةمان دةريبكات. ئةمة ئةولةويةتي هةية، وة شتصكي ثصويست و طرنطة كة دارِشتني وةها ياسايةك بة بةشداري كاريطةري ميديا و شارةزاياني ياساي ميديا ئةنجامبدرصت.



سصيةم، ئةو ميكانيزمانةي كة كاري ميديا رِصكدةخةن ثصويستة سةربةخؤبن لة حكومةت. نابصت نة حكومةت و نة ثةرلةمان سةرثةرشتي كاري ميديا بكات و رِصكيبخات. هةر ميكانيزمصك ثصويست بصت ثصويستة دةسةلآتصكي بدرصتص بة جؤرصك بصت كة ض وةكو بونياد و ض وةكو ثيادةكردن سةربةخؤ بصت، وة بة سةربةخؤييش بمصنصتةوة.



ضوارةم و دوايةمين، ثصويستة عصراق تةبةنناي ياسايةكي تايبةت بة ئازادي زانياري بكات. ثصويستة ضوارضصوةيةكي ياسايي هةبصت بؤ ئةوةي مافي ئةوة بدرصتة جةماوةر و نوصنةرةكانيان لة كؤمةلَطةي مةدةني و ميديادا كة بزانن حكومةت ضي ئةكات و ضاوبخشصننةوة بةو بةلَطةنامانةدا كة سةرجةم ئيدارةي دةولَةت بةرهةميدةهصنصت- حكومةت و ثةرلةمان و قةزا. ئةردةن خةريكي ئيشكردنة لةسةر ضةند ثلانصك بؤ ئةنجامداني هةمان شت، لةبةرئةوة عصراق بصوصنة نابصت لة جيهاني عةرةبيدا ئةطةر ياسايةكي وةها بهصنصتة ئاراوة.



حةتمةن جياوازي هةية لة نصوان هةبوني ياسايةك و بةفيعلي جصبةجصكردني ئةو ياسايةدا. هةروةها حكومةت ئةتوانصت كؤتوبةندصكي زؤر دروستبكات بؤ ئةوةي مافةكاني دةسترِاطةيشتن بة زانياريدا ئصجطار لاواز ببن. بةلآم يةكةم شت جصطيركردني ثرةنسيثةكةية بؤ ئةوةي دوايي بتوانيت ئارطيومصنت بكةيت لةسةر هةلَبواردنةكان (إستثناءات). هةتا ئةو كاتة، هيضت نية.



ئةولةويةتي داهاتوو دلَنياييكردنة لةوةي زانياريةكان خؤيان بة شصوةيةكي ثيشةوةرانةتر مامةلَة’يان لةطةلَ دةكرصت.ثصش ئةوةي هاولآتيةك بتوانصت زانياري لة حكومةت وةربطرصت، ثصويستة دةسةلآتي جصبةجصكردن ئةو فاكتانة كؤبكاتةوة كة بةتةماية بلآويبكاتةوة.



لة كاتي ئصستادا ئةمة رِوونادات. حكومةتي عصراقي ثارصزطاري ناكات بة داتاوة بةشصوةيةكي رِصكخراو و رِصكوثصك و زانياريش كةلَةكةناكات.



ئةوة ئصستا ماوةي سص سالَة وةزارةتي تازةمان هةية، بةلآم هةر بصئاطان لةوةي ضي لة وولآتدا دةطوزةرص و رِوودةدات. ثرسيار بكة لة وةزارةتي ثيشةسازي ضةند كؤمثانيا دامةةزرصنراوة يان ضةندة ثارة سةرمايةطوزاري كراوة لة ماوةي سالَي رِابردوودا، نازانن وةلآم بدةنةوة. وصبسايتةكاني وةزارةتةكان كارةساتن: نة تةنها شتي ثرِوثوضيان تصداية، بةلَكو شتي ثرَِوثوضي وةهايان تصداية كة ماوةي سالَصكة ئةثدةيت نةكراون.



كاتصك ميديا ثرسيار لة سياسةتمةداران دةكات، ئةوان ئيزعاج دةبن ثصي يان لاني كةم وةكو لوت وةردان سةيري دةكةن، زياتر لةوةي وةكو بةشصكي ئاسايي و ئيجابي ثرؤسةي بةرثرسيارصتي سةيري بكةن.



لصثرسراوصكي ئةمريكي لةمدواييانةدا بة سوعبةتةوة ثصي ووتم كة دواي دوو سالَ لة عصراق، تاسةي بيرؤكراسي دةكات. تةسةوور كة. ئةوةي مةبةستي بوو ئةوة بوو كة خزمةتطوزاري مةدةني يان رِصوشوصني مةدةني بووني نية.



ثصويستة سيستمطةلصك بؤ كؤكردنةوةي داتا دابنرصت. وةكو ئةلَقةيةكي ثةيوةندي لةطةلَ جةماوةردا، ثصويستة ووتةبصذ لة هةموو ئاستةكاني حكومةتدا دياريبكرصت و ثصويستة تصبطةيةنرصن كة لة رِاستيدا ئيشةكةيان ثصدان و دابينكردني زانيارية نةوةك شاردنةوةي. ئةمةش دةستكةوتصكي رِاستةقينة دةبصت.



دياريكردني ثةيوةندي نصوان حكومةتي مةركةزي و هةرصمةكان ئةويش شتصكي طرنطة، نة تةنها لةسةر ئاستي دةسةلآت و سياسةت، بةلَكو لة رِووي بةرثرسيارصتي و زانياريشدا.



ئةطةر دةسةلآتة عصراقيةكاني مةركةز جلَةوي لصثرسراوصتي وولآتي بةدةستةوةطرت، ثصويستة هةرصمةكان بة شصوةيةكي كاريطةرانة بةرِصوةبةرن، ئةمةش ئةوة دةطةيةنصت كة ثصويستة بةرثرسيارصتي و شةفافيةت لةسةر ئاستي ناوخؤش هةبصت.



ئةمة تةحةدايةكي تايبةت دةبصت. هيض كةس لة حكومةتدا بةويستي خؤي حةز ناكات زانياري بدات بةدةستةوة، كاتصكيش مةسةلةكة دصتة سةر دةزطا ثضوكترةكاني حوكمكردن، كة تيايدا فشاري جةماوةري كةمتريان لةسةرة و ثةيوةندية شةخسيةكان بةهصزترن، لةوانةية حةزصكي سروشتي كةمتر هةبصت بؤ ئاشكراكردني زانياري.



بةلآم حكومةتة ئيقليميةكان خؤيان هةولَي دةستكةوتني زانياري دةدةن. ئةطةر حكومةتي مةركةزي بةشداري بة زانياري بكات لةطةلَ ئيدارة ئيقليميةكاندا، لةوانةية ثصكةوة شان بكةن بة شاني يةكدا بؤ شاردنةوةي زانياري لة جةماوةر – كة ئةمةش جؤرصكة لة ثيلاني بصدةنطي.



بةلآم ئةطةر دةسةلآتةكاني مةركةز زانياري لة حكومةتة ئيقليميةكان بشارصتةوة، لةوانةية حكومةتة ئيقليميةكان ببنة هاوثةيماني جةماوةر لة فشاركردندا بؤ ئازادي زانياري. ئةمةش ثارادؤكسصكي سةيروسةمةرةي عصراقية.



برِصكي زؤر لة طالَتةجارِي هةية و باري ئةمني هصند خراثة كة لةوانةية كاتصكي ناقؤلآ بصت بؤ قسةكردن لةسةر بةرثرسيارصتي و تةنانةت ديموكراسيش.



بةلآم ئةبصت هيوا نةبرِين، وة من نةمبرِيوة. لة رِاستيدا، قسةكردن لةسةر ديموكراسي ئصستا لة هةر كاتصكي تر طرنطترة.



تةنانةت لةميانةي ياخيبوني ضةكداري و تيرؤردا، خةلَك ثصويستي بةوة هةية كة هةست بكات حكومةت لة شةرِدا نية لةطةلَيان. ثصويستة ئةو هةستةيان هةبصت كة حكومةت شتصكي زياترة لة تةنها دةسةلآت، وة حكومةت دةزطايةكة بةفيعلي ئةيةوصت خزمةتيان ثصبكات.



شتصكي زؤر باشترة دلَي خةلَك بةريتةوة زياتر لةوةي بيانتؤرصنيت، و باشترين رِصطة بؤ بنياتناني وةلاء و دلَسؤزي ئةو كاتةية كة خةلَك هةستدةكةن حكومةت بةثرسة بةرامبةريان.



بصطومان، هةندصك هةن بيانوي ئاسايي دةهصننةوة – ئصمة لة شةرِداين. سةدام هةميشة و بةردةوام ئةم بيانوةي دةهصنايةوة. سةرجةم جيهاني عةرةبي ئةمة دةكات. ئصمة ناتوانين ديموكراسيمان هةبصت ضونكة لة حالَةتي شةرِداين؛ ناتوانين هةلَبذاردن ئةنجام بدةين؛ ناتوانين ئازادي زانياري و رِؤذنامةطةريمان هةبصت.



بةلآم ئةوة دةيان سالَة لة شةرِداين، ئيتر بةس نية.



بةرثرسيارصتي دواي ضارةسةركردني كصشةكانمان نايةت. بةلَكو ئةوة يةكصكة لةو ثصشمةرجانةي كة دةمانخاتة سةر رِصطاي ديموكراسي و لة ئاكاميشدا ئاشتي.



رِةند رِةحيم بةرِصوةبةري تةنفيزي موئةسةسةي عصراقة
Frontline Updates
Support local journalists