هه‌وادارانی چه‌ك له كوردستانی عێراقدا بیر له كۆنتڕۆڵكردنی ده‌كه‌نه‌وه
په‌یوه‌ندیی ناكۆكی كورده‌كانی عێراق به چه‌ك له دوایین هه‌ڵبژاردنه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا ده‌ركه‌وت.
Wednesday, 26 August, 2009
هه‌وادارانی چه‌ك له كوردستانی عێراقدا بیر له كۆنتڕۆڵكردنی ده‌كه‌نه‌وه
په‌یوه‌ندیی ناكۆكی كورده‌كانی عێراق به چه‌ك له دوایین هه‌ڵبژاردنه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا ده‌ركه‌وت.
Wednesday, 26 August, 2009
له سه‌روبه‌ندی ئاماده‌كارییه‌كان به‌ره‌و هه‌ڵبژاردنه‌كانی مانگی رابردوو له هه‌رێمی كوردستاندا، سیاسه‌تمه‌داران چه‌كیان وه‌ك دیاری پێشكه‌ش به هه‌واداره دیاره‌كانیان ده‌كرد. كاتێكیش ئه‌نجامه‌كان راگه‌یه‌نران، فیشه‌كی ته‌قه‌ی خۆشی ئه‌و شه‌وه ئاسمانی ته‌نی.
سه‌ركرده‌كانی ئۆپۆزسیۆن ئاماژه‌یان بۆ ئه‌وه كردووه ئه‌و چه‌كانه بۆ كڕینی ده‌نگ دابه‌شكرابوون. ركابه‌رانیان نكۆڵیان له‌وه كردووه و رایانگه‌یاندووه به دیارییه‌كی كۆنباو رێزیان له دڵسۆزانی خۆیان گرووه.
هۆگریی كوردستانی عێراق بۆ چه‌ك ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌و شه‌ڕانه‌ی له دژی سه‌ربازانی سه‌دام حسێن و له‌نێو حزبه ناوخۆیی و ركابه‌ره‌كانی هه‌رێمه‌كه روویانداوه.
"چه‌ك تێكه‌ڵ به خوێنمان بووه،" گیڤارا خالید، گه‌نجێكی هه‌ولێره و خێزانه‌كه‌ی شه‌ڕی سه‌دامیان كردووه، وتی. "ئه‌گه‌ر منداڵێك لێره سه‌رپشك بكرێت، ئه‌وا هه‌میشه چه‌كێكی پلاستیكی له‌بری تۆپێك وه‌ك یاری بۆ خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت."
هه‌ڵبژاردنه‌كانی ٢٥ی ته‌موز له هه‌رێمه‌كه‌دا په‌یوه‌ندییه مه‌ترسیدار و هه‌میشه په‌ره‌سه‌ندووه‌كانی نێوان كورده‌كان و چه‌كی ده‌رخست. پڕۆسه‌ی ده‌نگدان له كه‌ش و هه‌وایه‌كدا به‌ڕێوه‌چوو كه مه‌ترسی ئه‌وه‌ی لێ ده‌كرا رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی چه‌كداری له‌نێوان هه‌واداره ركابه‌ره‌كانه‌وه به‌خۆیه‌وه ببینێت.
زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی بوونه قوربانی ته‌قه‌ی خۆشی و گه‌یه‌نرانه نه‌خۆشخانه‌كانی هه‌رێمه‌كه بوونه قوربانیی نه‌خوازراوی ئه‌و فیشه‌كانه‌ی ئه‌هاتنه خواره‌وه و پێشتر بۆ خۆشی به‌ئاسماندا ته‌قێنرابوون.
ده‌یان كه‌س به‌هۆی ته‌قه‌ی خۆشییه‌وه له شاره قه‌ره‌باڵغه‌كانی هه‌ولێر و سلێمانی برینداربوون و زۆربه‌یان بۆ رزگاربوون له گه‌رمای هاوین چووبوونه ده‌ره‌وه.
له ٢٦ی ته‌موزدا واته یه‌ك شه‌و دوای هه‌ڵبژاردن، هاشم جه‌میل دوای ئه‌وه‌ی فیشه‌كێك به‌ر سنگی كه‌وت مرد. ناوبراو كه ته‌مه‌نی ٤٧ ساڵ بوو و باوكی سێ منداڵ بوو له‌به‌رده‌م ده‌رگای ماڵه‌وه‌یان وه‌ستابوو و سه‌یری ئاهه‌نگی ئه‌و شه‌وه‌ی ئه‌كرد.
برایه‌كی جه‌میل به ناوی قه‌ره‌نی وتی، "ئه‌مه پاشاگه‌ردانییه - نازانین كێ براكه‌می كوشت". "پێویسته حكومه‌ت ئاهه‌نگی له‌م جۆره به‌یه‌كجاری قه‌ده‌غه بكات."
رۆژگارێك چه‌ك له هه‌رێمه‌كه‌دا كه ناكۆكی كاولیكردووه و به دوژمنیش ده‌وره دراوه پێویست بووه. به‌ڵام له شه‌ش ساڵی رابردوودا، ئه‌و سێ پارێزگایه‌یه‌ی هه‌رێمه‌كه پێك ده‌هێنن ئاسایش تیایاندا به‌رقه‌رار بووه به‌به‌راود له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانی تری عێراق. ئه‌و چه‌كه‌ی كه بۆ مانه‌وه‌ی كورده‌كان گرنگ بوو ئێستا به‌لای هه‌ندێ كه‌سه‌وه ئاسه‌وارێكی مه‌ترسیداره.
ده‌لیا به‌ختیار، ته‌مه‌نی ٢٢ ساڵه و له كۆلێژی ته‌كنیكی له سلێمانی ده‌خوێنێت، وتی نیگه‌رانه له‌و ژماره زۆره‌ی خه‌ڵك كه ئێستاش چه‌كیان هه‌یه. "باوی ته‌قه‌ی خۆشی نه‌ماوه - كارێكی ناشارستانییه،" به‌ختیار وتی.
زۆربه‌ی خه‌ڵكی هه‌رێمی نیمچه سه‌ربه‌خۆی كوردستان چه‌كیان هه‌یه. هه‌رچه‌نده دووكانی چه‌ك یاساغه، چه‌ك و پێداویستییه‌كانی به‌ئاسانی له بازاڕی ره‌شدا كه له‌بووژانه‌وه‌دایه ده‌ست ئه‌كه‌ون. ده‌مانچه‌ی توركی هه‌رزانه و نرخه‌كه‌ی ٣٠٠ دۆلاره، له‌كاتێكدا كلاشینكۆفێكی به‌كارهاتوو به ده‌وروبه‌ری ٢٠٠ دۆلار په‌یدا ئه‌بێت.
له هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردندا، ئه‌و حزبانه‌ی هه‌رێمی كوردستان به‌ڕێوه‌دبه‌ن به‌ڵێنیان نوێ كرده‌وه تا كلتوری چه‌ك كه زۆر بڵاوه له‌ناو ببنه‌ن. به‌رهه‌م ساڵح، پاڵێوراوی هاوپه‌یمانیی ده‌سه‌ڵاتدار بۆ پۆستی سه‌رۆكی حكومه‌ت، به‌ڵێنیدا كۆنتڕۆڵ له‌سه‌ر چه‌ك توندتر بكرێت.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، هاوكارانی ساڵح له یه‌كێتیی نیشتیمانیی كوردستاندا چه‌كیان وه‌ك دیاریه‌ك به‌لاوه گرنگ بوو. چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك به‌ر له هه‌ڵبژاردنه‌كان، به‌رپرسانی باڵای یه‌كێتی به‌ئاشكرا ده‌مانچه‌یان ئه‌دا به هه‌واداره كاریگه‌ره‌كانیان.
سه‌عدی پیره، ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسیی یه‌كێتی، وتی ئه‌و دیاریانه به‌شێك نه‌بوون له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن. "پێشتریش ئه‌وه‌مان كردووه، له كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كان و له دوای هه‌ڵبژارنه‌كانیشدا. ئه‌مه دیارییه‌كی گونجاوه بۆ ئه‌وانه‌ی خه‌باتیان كردووه،" پیره وتی.
لیستی گۆڕان ده‌ڵێت دابه‌شكردنی چه‌ك له‌لایه‌ن سه‌رۆك كۆماری عێراق و سكرتێری گشتیی یه‌كێتی، جه‌لال تاڵه‌بانی، یه‌كێكه له‌و پێشێلكارییانه‌ی كه له پلانی دایه له كه‌یسێكدا له‌دژی شه‌رعییه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌كه بیخاته به‌رده‌م دادگا.
له‌گه‌ڵ نزیكبوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی ٢٥ی ته‌موز گرژییه‌كان روویان له زیادبوون كرد. لیستی گۆڕان وه‌ك ئۆپۆزسیۆنێكی به‌هێز له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا ده‌ركه‌وت، ئه‌مه‌ش یه‌كه‌م جاره له گۆڕه‌پانی سیاسیی كورده‌كانی عێراق رووبدات.
له پارێزگای سلێمانی، گۆڕه‌پانی جه‌نگی نێوان لیستی گۆڕان و یه‌كێتی، ئه‌فسه‌رانی پۆلیس به‌ئاشكرا باسیان له مه‌ترسی سه‌رهه‌ڵدانی پێكدادانی چه‌كداری له‌نێوان هه‌واداره ركابه‌ره‌كاندا ده‌كرد. كه‌چی به‌رپابوونی توندوتیژی به‌هۆی هه‌ڵبژاردنه‌وه رووی نه‌دا.
سه‌لار به‌سیره، مامۆستای زانسته مرۆییه‌كانه له زانكۆی سلێمانی، وتی به‌خشینه‌وه‌ی چه‌ك له كه‌ش و هه‌وایه‌كی وه‌هادا هانی كلتوری پارێزبه‌ندی دا. "حكومه‌ت ناتوانێ هیچ بكات له‌گه‌ڵ ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی حزب كه چه‌ك هه‌ڵئه‌گرن،" به‌سیره وتی.
لیستی كوردستانی كه یه‌كێتی به‌شێكی پێكهێنابوو ته‌ئكیدی كرده‌وه ئه‌و چه‌كانه‌ی به‌دیاری دابه‌شیكردوون بۆ ئه‌وه‌بوون تا له‌ماڵه‌وه دابنرێن. سۆزان شه‌هاب، گوته‌بێژی لیسته‌كه، وتی، "ئه‌وانه‌ی هه‌وڵده‌ده‌ن ئه‌و چه‌كانه به‌شێوه‌یه‌كی نایاسایی به‌كاربهێنن سزا ده‌درێن."
یاسای هه‌رێمه‌كه رێگا نادات چه‌ك به‌بێ مۆڵه‌ت هه‌ڵبگیرێت. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، زۆرێك له كورده‌كان وتیان پێیان وایه ناسنامه‌ی یه‌كێك له حزبه سه‌ره‌كییه‌كان ده‌كرێت وه‌ك مۆڵه‌تی چه‌ك به‌كار بهێنرێت.
پاسه‌وانێك به‌ناوی میران كه‌ریم له پاڕكی ئازادی له شاری سلێمانی كه شوێنێكه له‌ڕێی ده‌روازه‌یه‌كه‌وه كۆنتڕۆڵ كراوه و بۆ به‌سه‌ربردنی كات خه‌ڵك رووی تێ ده‌كه‌ن، وتی ته‌نها داوا له "خه‌ڵكی ئاسایی" ده‌كات چه‌كه‌كانیان دابنێن.
"ئه‌ندامانی حزب و به‌رپرسانی حكومه‌ت رێگایان پێدراوه چه‌ك هه‌ڵبگرن،" كه‌ریم وتی.
بازاڕی ره‌ش به‌لای زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌و كوردانه‌ی كه چه‌ك له حزبه سیاسییه‌كانه‌وه وه‌رناگرن رێگا چاره‌یه‌كی پشتپێبه‌ستراوه.
محه‌مه‌د عومه‌ری، مامۆستای قوتابخانه‌یه و رۆژنامه‌نووسیشه له شارۆچكه پێنجوێن له شاری سلێمانی، وتی چه‌ك هه‌ڵئه‌گرێ چونكه متمانه‌ی به هێزه‌كانی ئاسایش نییه. "زۆرێك له حزبه سیاسییه‌كان هه‌ڕه‌شه له رۆژنامه‌نووسان ده‌كه‌ن،" عومه‌ری وتی.
محه‌مه‌د كه‌ریمی، بازرگانی چه‌كه له سلێمانی، وتی پێش هه‌ڵبژاردن فرۆشتنی چه‌ك رووی له به‌رزبوونه‌وه كردبوو. "له دوای ٢٠٠٣ه‌وه، زۆرترین چه‌كم له‌م مانگه‌دا فرۆشتووه،" كه‌ریمی وتی.
سه‌ره‌ڕای چه‌سپاندنی یاسای هه‌ڵگرتنی چه‌ك، ده‌سه‌ڵاتدارانی كورد كه هیوایان وایه كلتوری چه‌ك نه‌هێڵن ده‌بێت ژماره‌ی چه‌كیش له بازاڕی ره‌شدا كه‌م بكه‌نه‌وه.
سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش، تا به‌م دواییه، بازاڕی ره‌ش به‌پێی راپۆرته‌كان نه‌ك ته‌نها خزمه‌تی به هاوڵاتیان كردووه، به‌ڵكو به هه‌ندێ له ئه‌ندامانی هێزه‌كانی ئاسایشیش ئه‌وانه‌ی له یه‌كه‌كانی خۆیان چه‌كیان پێ نه‌دراوه.
عه‌ریفێك له هێزه‌كانی ئاسایشی كوردستان وتی زۆرێك له هاوكارانی خۆیان چه‌كیان بۆخۆیان كڕیوه. ئه‌و عه‌ریفه كه داوایكرد ناوی ئاشكرا نه‌كرێت وتی، "ئێمه وه‌ك هێزه‌كانی پۆلیس چه‌ك وه‌رناگرین. ته‌نها چه‌ند كه‌سێك له ئێمه كه پاسه‌وانی نووسینگه سه‌ره‌كییه‌كانین تفه‌نگمان بۆ ده‌رچوو."
تاریق ره‌شید، به‌ڕێوه‌به‌ری گشتیی وه‌زاره‌تی ناوخۆی هه‌رێم، وتی ده‌سه‌ڵاتدارانی كورد تا ٢٠٠٣ ده‌یانتوانی ته‌نها چه‌كی هێزه‌كانی پۆلیس دابین بكه‌ن. ناوبراو وتی لقه‌كانی تر، بۆ نموونه ئاسایش یان هێزه‌كانی پێشمه‌رگه ده‌بوایه خۆیان چه‌ك بۆخۆیان بكڕن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، ره‌شید وتی ئیداره‌ی كوردی ئێستا چه‌ك بۆ هه‌موو هێزه ئه‌منییه‌كانی دابین ده‌كات. به گوته‌ی ناوبراو، حكومه‌تی هه‌رێم خه‌ریكی دیراسه‌كردنی پلانێكه بۆ كردنه‌وه‌ی دووكانی مۆڵه‌تپێدراو بۆ فرۆشتنی چه‌ك تا بازاڕی ره‌ش په‌كبخات.
"ئێستا ره‌وشه‌كه زۆر له ١٩٩١ باشتره. ئه‌و كاته، كوردستان جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆی له‌گه‌ڵ ئه‌فغانستانی سه‌رده‌می تاڵیبان نه‌بوو،" ره‌شید وتی. "به‌ڵام ناوچه‌كانی تری عێراق ئێستاش وه‌كو كوردستانی ئه‌و كاته‌ن."
كاتێك پرسیاری لێكرا ئاخۆ پێی وایه چه‌ك هه‌ڕه‌شه‌یه بۆ سه‌ر ئاسایشی ناوخۆی كوردستان، ره‌شید وتی، "ئه‌و چه‌كانه‌ی له ده‌ستی خه‌ڵكی ئێمه‌دان هێنده‌ی خۆكوژه‌كان مه‌ترسیدار نین".
ئه‌م راپۆرته له سلێمانییه‌وه له لایه‌ن رۆژنامه‌نووسی راهێنراوی IWPR فه‌لاح نه‌جم و له هه‌ولێره‌وه له لایه‌ن سه‌رنووسه‌ری IWPR له عێراق نیڵ ئاڕون و ستافی ته‌حریر نه‌به‌ز جه‌لاوه نووسراوه. هه‌ر یه‌كه له رۆژنامه‌نووسانی راهێنراوی IWPR نه‌جیبه محه‌مه‌د و پشتیوان جه‌مال له هه‌ولێر و سلێمانییه‌وه به‌شداریان له نووسینی ئه‌م راپۆرته كردووه.
