معادله سود و زیان برای مبادله نفت خزر

نزدیک به سه ماه از زمانی که وزارت نفت ایران اعلام کرد مبادله یا همان سوآپ نفت کشورهای حاشیه دریای خزر را متوقف کرده می‌گذرد اما همچنان سرنوشت این طرح در آینده مبهم است.

خردادماه امسال، وزارت نفت ایران اعلام کرد از تمدید قرارداد چهار شرکت مجری انتقال نفت قزاقستان و ترکمنستان و جمهوری آذربایجان از مسیر ایران خودداری کرده است.

شرکت های سلکت‌انرژی تریدینگ آلمان، دراگون اویل امارات، ویتول سوئیس و کاسپین اویل دولوپمنت ایرلند روزانه حدود هفتاد تا صد هزار بشکه نفت کشورهای حاشیه خزر را از مسیر ایران به مشتریان خود در خلیج فارس می‌رساندند.

اجرای طرح سوآپ نفت از سال ۱۳۷۶ آغاز شد و چند ماه قبل محمود احمدی‌نژاد گفته بود که ایران تا پایان برنامه پنجم توسعه می‌تواند میزان سوآپ را تا بیش از سیصدهزار بشکه در روز برساند.

براساس قراردادی که با چهار شرکت بین المللی منعقد شده بود، به ازای هر بشکه نفت خام که در خلیج فارس به مشتریان این شرکت ها تحویل می‌شد، حدود یک دلار به ایران می‌رسید.

سيدعبدالمجيد شجاع، عضو سابق كميسيون انرژی مجلس اعلام کرده که از ابتداي شروع اين معامله يعني از سال ۱۳۷۶ تا سال ۱۳۸۵ حدود ۱۱۵ميليون بشكه نفت سوآپ شده بود كه درآمد حاصل از آن تقريبا ۱۴۶ميليون دلار بوده است.

در واکنش به پرسش‌های خبرنگاران که می خواستند بدانند دولت چرا همین آب‌باریکه درآمدزا برای کشور را متوقف کرده، مسعود میرکاظمی، وزیر نفت ایران گفت سوآپ نفت نه تنها سودی نداشته، بلکه زیان هم از این راه نصیب کشور می شده است.

میرکاظمی گفت: "در سالیان گذشته در واقع هیچ نفتی از کشور سوآپ نشده و ایران، تنها نفت را از شمال کشور تحویل گرفته و با بازاریابی امور بین‌الملل وزارت نفت آن را در جنوب به فروش می‌رسانده است."

مقام‌های نفتی ایران مدعی هستند که ادامه سوآپ با همان قرارداد پیشین، دیگر اصلا سودآور نیست زیرا در حالیکه قیمت نفت طی سیزده سال گذشته بالا رفته، هزینه سوآپ همچنان ثابت مانده است.

به گفته وزیر نفت، این‌گونه فروش نفت کشورهای خزر باعث کاهش تولید نفت ایران شده بود چرا که ایران باید سطح تولید اوپک را حفظ می‌کرد، "مانند اين بود كه به ازاي هر بشكه ۶۹ دلار را از دست بدهيم و اين مطلقا به ضرر ما بود."

رسانه‌های ایران تا پیش از این، ساز و کار سوآپ نفت را این گونه تشریح می‌کردند که نفت کشورهای حاشیه خزر پس از ورود به ایران در شهرهای تهران، تبریز و اراک پالایش می‌شود و به مصرف داخلی در شمال ایران می‌رسد؛ و در عوض ایران معادل همین میزان نفت را از منابع خود در جنوب به مشتریان نفت خزر در خلیج فارس تحویل می‌دهد.

یکی از این منافع این کار صرفه‌جویی ایران در انتقال انرژی مورد نیاز در شمال این کشور از منابع نفتی خود در جنوب بود.

شاید از دید مقام های نفتی ایران، درآمد حاصل از سوآپ نفت خزر چشمگیر نبوده اما به اعتقاد یک روزنامه‌نگار آذری، حفظ این مبادله برای جایگاه منطقه‌ای ایران در حوزه دریای خزر و نفوذ در بازار انرژی این منطقه اهمیت داشت.

پس از استقلال جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی، دولت‌های اکبر هاشمی رفسنجانی و سپس محمد خاتمی، درصدد تشویق سرمایه‌گذاران برای عبور خطوط لوله نفت و گاز خزر از ایران برآمدند.

ایران یکی از منطقی‌ترین مسیرهای انتقال نفت خزر به اروپا و آسیا است. اما در سال‌های اخیر تحریم‌ها و فشارهای آمریکا باعث شده تا ایران از این فرصت محروم شود.

عبور لوله‌های نفت و گاز بین المللی از ایران هم می‌توانست هزینه ترانزیت کلانی را نصیب این کشور کند و هم به لحاظ سیاسی و امنیتی، به تقویت جایگاه ایران در معادلات منطقه‌ای بیانجامد.

اما با راه‌اندازی خط لوله‌ای که نفت خزر را از باکو به تفلیس و سپس بندر جیحان در ترکیه می‌رساند، اهمیت استراتژیک ایران در این زمینه کمرنگ شد. خط لوله جدید نابوکو نیز که تا قلب اروپا ادامه دارد نیز بیش از پیش از قدرت چانه‌زنی مقام‌های ایرانی کاسته است.

وزیر نفت ایران گفته است شرکت‌هایی که قرارداد سوآپ با آنها تمدید نشده، حالا به ازای عبور هر بشکه نفت از ایران "حاضر شده‌اند قیمت قرارداد را از یک دلار در هر بشکه به پنج دلار افزایش دهند اما فعلا تصمیم بر توقف سوآپ است مگر آنکه بخش خصوصی وارد این عرصه شود."

اتفاقا بخش خصوصی ایران به شدت علاقه‌مند به ورود به این حوزه است و یکی از انتقاداتش این است که چرا دولت انحصار سوآپ نفت خام را در اختیار گرفته است.

سید حمید حسینی رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی ایران خبر از درخواست این اتحادیه به وزارت نفت مبنی بر ورود به سوآپ نفت‌خام، داده اما می‌گوید که پس از توقف سوآپ در خردادماه گذشته، اخیرا مجددا به شرکت دولتی «نیکو» مجوز داده شده که به طور انحصاری برای سوآپ نفت خام از طریق ایران با شرکت‌های خارجی وارد مذاکره شود.

معاون بین‌الملل وزارت نفت در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا از آغاز مذاکرات با ترکمنستان برای سوآپ با روش جدید خبر داده اما این درحالی‌است که شرکت اماراتی ـ انگلیسی "دراگون اویل" اخیرا با تغییر مسیر سوآپ، نفت ترکمنستان را با همکاری جمهوری آذربایجان و از خط لوله باکو ـ تفلیس ـ جیهان منتقل می‌کند.

شرکت ویتول سوییس هم از ابتدای بهار امسال خبرداده بود که دیگر اشتیاقی به اجرای سوآپ با ایران ندارد. اقدامی که در آن هنگام، همسویی این شرکت سوییسی با تحریم‌های امریکا ارزیابی شد.

گرچه ایران صریحا گفته که می‌خواهد بهای هزینه ترانزیت نفت در اجرای طرح سوآپ، متناسب با افزایش قیمت نفت در این سال‌ها بالا برود، یکی از مشاوران ایرانی شرکت نفت بی‌پی در لندن می‌گوید روشی که تهران در پیش گرفته قانع کننده نیست.

به عقیده این مشاور بی‌پی "برای بالا بردن قیمت ترانزیت، هشدار به شرکت های پیمانکار و آغاز مذاکره بر سر افزایش قیمت‌ها یکی از راه‌ها بود."

حسن منصور در کالج عالی اقتصاد در پاریس می‌گوید ایران حتی می‌توانست بدون افزایش قیمت‌ها، با پیروی از روش روسیه، خواهان اخذ مالیات ترانزیت از شرکت های پیمانکار شود: "روسیه که در حال حاضر یکی از تامین کنندگان اصلی انرژی اروپا است در چند زمستان پیاپی با بستن لوله‌های گاز به روی مشتریانش، خواهان افزایش قیمت‌ها و بالارفتن مالیات‌ها شده بود اما از قرار معلوم ایران مالیات مشخصی از این بابت از شرکت‌های پیمانکار دریافت نمی‌کرد."

یکی از تحلیل‌گران مسائل نفتی در تهران که نخواست نامش فاش شود می‌گوید در شرایط فعلی "بازگرداندن این شرکت‌ها کار سختی است چرا که تحریم‌های سازمان ملل هم مانع تازه‌ای آفریده است."

نرسی قربان، کارشناس انرژی نیز در همایش نفت و سیاست خارجی که ۱۱ اسفندماه گذشته در تهران برگزار شد گفته بود که کشورهای حاشیه دریای خزر چندان علاقه‌ای به انجام سواپ نفت با ایران ندارند. به نظر آن‌ها در شرایط کنونی به دلیل آنکه ایران مورد تحریم است از امنیت ترانزیت نفت برخوردار نیست.

نرسی قربان معتقد است که بهترین راه حل در حال حاضر خرید نفت از همسایگان خزری است تا سوآپ آن.

مشاور ایرانی شرکت نفت بی‌پی اقدام اخیر ایران در توقف سوآپ را اشتباهی می‌داند که این کشور همزمان با شدت گرفتن تحریم‌های اقتصادی مرتکب شد.