عشق و نفرت ایران به چین

"پای چینی‌ها را از صنعت نفت ایران قطع می‌کنیم." این جمله را یک کشور رقیب تجاری چین در بازار ایران به زبان نیاورده بلکه احمد قلعه بانی، مدیرعامل شرکت ملی نفت این کشور چنین وعده‌ای را داده است.

چه دلیلی دارد که قلعه‌بانی چنین سخنی را هنگامی به زبان بیاورد که پس از دور چهارم تحریم‌های اقتصادی شورای امنیت علیه ایران، این کشور بیش از هر زمانی به چین احتیاج دارد؟ در چندماه اخیر آمریکا، اتحادیه اروپا، کانادا، استرالیا و ژاپن نیز با تحریم‌هایی جداگانه، تبادلات بازرگانی بین‌المللی با ایران را بیش از پیش سخت‌تر کرده‌اند.

اما وانگ لیپینگ، رایزن اقتصادی سفارت چین در تهران چندان نگران نیست: "مطمئن هستم مردم ایران از روش‌هایی استفاده می‌کنند که اثرات تحریم‌ها را خنثی کرده و راه‌های عبور از آن را نیز پیدا می‌کنند."

شکی نیست که یکی از این راه‌ها - شاید هم بهترینش - چین است. اما مدیرعامل شرکت ملی نفت از برنامه‌ ایران برای تولید داخلی تجهیزات نفتی و در نتیجه به صفر رساندن خرید تجهیزات چینی خبر می‌دهد.

به گفته قلعه‌بانی فعلا ایران ناچار است تا از چینی‌ها خرید کند چون برای بهره‌برداری از برخی پروژه‌های نفتی‌اش، ضرب‌الاجل دارد و باید تجهیزاتش را در فرصتی اندک تامین کند.

فقط در بخش نفت نیست که ایران محتاج کالاهای وارداتی است. خودروسازی که پس از صنایع نفت و گاز، فعال‌ترین بخش صنعتی در ایران را شکل می‌دهد، هم چنین وضعیتی دارد. به گفته محمدرضا روشنی مقدم مدیرعامل شرکت مگاموتور، هفتاد درصد قطعات خودروهای تولیدی سایپا - که قلعه‌بانی اتفاقا مدیرعامل سابق این شرکت بوده - از ژاپن، چین و کره جنوبی تامین می‌شود.

برای همین است که یک کارشناس اقتصاد انرژی که نخواست نامش فاش شود سخنان قلعه‌بانی را برای "مصرف داخلی" می‌داند و می‌گوید هیچ برنامه‌ای در کار نیست. "مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران در جمع تولیدکنندگان ایرانی تجهیزات نفتی سخن می‌گفت و بسیاری از این تولیدکنندگان، وفور کالاهای ارزان چینی در ایران را مانع کار خود می‌دانند."

البته استفاده از کالاهای چینی دردسرهای خودش را هم دارد. به گفته مرتضی زاغی، مدیر عامل شرکت مهندسی تکنوتار که سازنده تجهیزات صنعت نفت است، یکی از مهمترین دلایل ایجاد صف در جایگاه‌های عرضه سوخت استفاده از تلمبه و تجهیزات نامرغوب چینی است. او هم مانند بقیه تولیدکنندگان داخلی ایران گلایه می‌کند که چرا دولت جلوی واردات این محصولات چینی را نمی‌گیرد در حالی که شرکت او محصول با کیفیت‌تری تولید می‌کند.

البته چین به فکر این انتقادها هم بوده است. رایزن اقتصادی سفارت چین در تهران در گفت‌وگو با روزنامه خبر گفت که درپی شکایت ایرانی‌ها از ضعف کیفیت کالاهای چینی، وزارت بازرگانی چین تعداد شرکت‌های صادرکننده کالا به ایران را از بیست‌هزار به تنها هزار شرکت کاهش داده است.

حضور پیدا و پنهان چین در بخش‌های مختلف صنعت ایران انتقاد بسیاری از مقامات دولتی را هم برانگیخته است، از جمله حسین نقوی، نماینده ورامین در مجلس که در تذکری به دولت محمود احمدی‌نژاد گفت: "واردات میوه‌جات و گوشت، شیر، برنج، چای، منسوجات و محصولات صنعتی چینی به ایران، تولیدات کشور را با خطر جدی روبه‌رو کرده است. کارخانجاتی در کشور وجود داشت که صاحب آن با انتقال کارخانه به چین محصولات تولیدی خود را از چین وارد ایران می‌کند."

علی اصغر عطاریان از اعضای هیات رییسه "هپکو" شرکت تولید تجهیزات سنگین در ایران، هرگونه رقابت صنعتگران ایرانی با بازار چین را بی‌حاصل می‌داند زیرا "در چین حقوق یک کارگر و نرخ سود بانکی بسیار پایین‌تر از ایران است."

او می‌گوید در ایران حقوق یک کارگر حداقل ۳۲۰ هزارتومان و بهره بانکی کمتر از ۲۰ درصد نیست اما در چین حداکثر حقوق کارگر معادل ۷۰ هزارتومان و بهره بانکی در آن کشور حدود دو درصد است.

کارشناس انرژی معتقد است توقع این ‌که تمام تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت را سازندگان داخلی تامین کنند نا به جا است، چرا که نه دانش فنی این موضوع وجود دارد و نه ساختار صنعتی ایران با این حجم کار و پیچیدگی سازگار است.

در سال‌های پس از جنگ هشت ساله ایران و عراق که تهران روابط سردی با کشورهای غربی داشت، مقام‌های جمهوری اسلامی برای بازسازی زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی، سیاست "نگاه به شرق" را در پیش گرفتند. برخی از محافظه‌کاران حتی خواستار تقلید از "مدل توسعه چینی" به عنوان تنها راه قابل اطمینان برای حکومت جمهوری اسلامی شدند.

اما حالا بعد از دو دهه، منتقدان این سیاست به زبان آمده‌اند، از جمله پیروز مجتهدزاده، استاد دانشگاه تربیت مدرس در تهران که می‌گوید "حاصل دیپلماسی نگاه به شرق این بوده که چین که کالاهایش را چهار برابر قیمت بازار به ما می‌فروشد."

اما این انتقادها نه تنها از عزم دولت برای مراوده با چین نکاسته که آن را بیش‌تر هم کرده است. یک عضو اتاق بازرگانی ایران می‌گوید: "بر اساس آمار ارایه شده از سوی اتاق بازرگانی ایران و چین، پیش‌بینی می‌شود که حجم مراودات تجاری دو کشور تا پایان امسال پنجاه درصد نیز به نسبت سال قبل افزایش پیدا کند."

مقام‌های جمهوری اسلامی حتی پیشنهاد کرده‌اند که واحد پول چین (یوآن) را در مراودات نفتی خود با این کشور جایگزین یورو و دلار کنند و حتی به جای پول، تجهیزات صنعتی از چین دریافت کنند.

به گفته یکی از اعضای هیات مدیره انجمن اقتصاد انرژی ایران "منفعت اصلی چنین اقدامی نصیب چین می‌شود. زیرا آن‌ها می‌توانند از موضع بالا با ما برخورد کنند و بخشی از پول ما نیز برای خرید کالا و تجهیزات پیش آنها می‌ماند."
خیلی‌ها در ایران از رای مثبت چین به قطعنامه تحریم انتقاد کردند و خواستار تنبیه این کشور شدند. به گفته حسین نقره کار شیرازی که تا چند هفته قبل مدیر امور بین‌الملل وزارت نفت ایران بود رای مثبت چین به تحریم‌ها "از خاطر مسوولان ایرانی نخواهد رفت و در زمان مشخص جواب درستی به آن داده خواهد شد."

اما حدود یک ماه پیش مسعود میرکاظمی، وزیر نفت ایران به پکن رفت تا چینی‌ها را به حضور بیش‌تر در تجارت و صنعت نفت با ایران ترغیب کند. وقتی از رامین مهمانپرست، سخنگوی وزارت خارجه ایران پرسیده شد که چرا با وجود حمایت چین از تحریم‌ها چنین سفری صورت گرفته گفت: "این روابط، فرصت دادن به این کشور دوست برای جبران اشتباه‌هایی است که علیه ملت ایران انجام داده‌ است."